Τι συνέβη πριν από περίπου 12.000 χρόνια στην περιοχή του Άνω Ευφράτη-Άνω Τίγρη; «Μια ανατροπή των όσων γνωρίζαμε για τις Νεολιθικές κοινωνίες», δηλώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο ομότιμος καθηγητής στο Τμήμα Προϊστορίας του Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης, Μεχμέτ Οζντογάν (Mehmet Özdogan), με αφορμή τη διάλεξη που έδωσε πρόσφατα στο Μουσείο Ακρόπολης, με τίτλο «Göbekli Tepe: Redefining of the Neolithic» («Πολιτισμός του Γκεμπεκλί Τεπέ: Επαναπροσδιορίζοντας τη Νεολιθική Εποχή»).
Ο καθηγητής εξηγεί γιατί η εποχή που άκμασε ο λεγόμενος «Πολιτισμός του Γκεμπεκλί Τεπέ» (Göbekli Tepe), εκεί όπου σήμερα εκτείνονται η νοτιοανατολική Τουρκία, η βόρεια Συρία, το νότιο Ιράκ και μέρος του δυτικού Ιράν, είναι ιδιαίτερα σημαντική για την κατανόηση των σύγχρονων κοινωνιών μας. Και κυρίως παρουσιάζει μερικά από τα νεότερα δεδομένα που ανατρέπουν παγιωμένες, ως πρόσφατα, θεωρίες.
«Η Νεολιθική Εποχή είναι η περίοδος κατά την οποία οι άνθρωποι άρχισαν να πειραματίζονται με τα δημητριακά, το σιτάρι και το κριθάρι. Όταν ήμουν φοιτητής μας μάθαιναν ότι οι άνθρωποι αυτοί είχαν μια πολύ δύσκολη ζωή. Έπρεπε να μαζεύουν και να τρώνε το άγριο σιτάρι για να επιβιώσουν. Αν δείτε ποτέ άγριο σιτάρι θα καταλάβετε ότι είναι πολύ δύσκολο να συγκεντρωθεί και να καταναλωθεί. Για να φάνε, λοιπόν, ένα κιλό από αυτό το σιτάρι, έπρεπε να μαζέψουν 22.000 κομμάτια.
Η επιβίωση, δηλαδή, ήταν πολύ δύσκολη, συνεπώς δεν υπήρχε ‘χώρος’ για κοινωνική πολυπλοκότητα. Αυτή η πεποίθηση έχει πλέον αλλάξει», αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Τούρκος αρχαιολόγος που ασχολείται εδώ και πολλά χρόνια με την έρευνα στην περιοχή της Ανατολίας. «Τα πράγματα είναι αρκετά διαφορετικά από ό,τι θεωρούνταν ως πριν από περίπου μια δεκαετία. Δηλαδή, οι άνθρωποι της περιοχής ζούσαν σε ανθηρά περιβάλλοντα, με εκατομμύρια γαζέλες και άλλα είδη ζώων να τρέχουν τριγύρω ώστε κάποια στιγμή έφτιαξαν μόνιμους οικισμούς.
Κυνηγώντας μπόρεσαν να διαμορφώσουν περίπλοκες κοινωνίες και σταδιακά να γίνουν γεωργοί και κτηνοτρόφοι –κάτι που συνέβη στα μέσα περίπου της 8ης χιλιετίας π. Χ. Είναι ένα εντελώς διαφορετικό σκηνικό από αυτό που πίστευαν όταν ήμουν φοιτητής. Είναι μια νέα εικόνα για τον τρόπο που ξεκίνησε η μόνιμη εγκατάσταση της αγροτικής ζωής η οποία, πολύ αργότερα, θα οδηγήσει στα χιλιάδες αστικά κέντρα», προσθέτει ο Μεχμέτ Οζντογάν.
Στην τεράστια γεωγραφική ζώνη όπου εκτείνεται ο «Πολιτισμός του Γκεμπεκλί Τεπέ» –από τη σημαντικότατη ομώνυμη τοποθεσία στη νοτιοανατολική Τουρκία, μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, με ‘ναούς’ που θεωρούνται από τους αρχαιότερους στον κόσμο– τέθηκαν τα θεμέλια του σύγχρονου πολιτισμού. Είναι το μέρος όπου πρωτοεμφανίστηκαν οι μόνιμες εγκαταστάσεις, με τη γεωργία και κτηνοτροφία να θεωρούνται ως οι κύριες «αιτίες» γι’ αυτή τη μονιμότητα. Ωστόσο, τα πράγματα φαίνεται ότι εξελίχθηκαν λίγο διαφορετικά, καθώς την εποχή που ιδρύθηκαν οι μόνιμοι αυτοί οικισμοί, δηλαδή γύρω στο 10400 π. Χ., οι κοινότητες εξακολουθούσαν να ζουν κυρίως από το κυνήγι και την καρποσυλλογή.
«Δεν ήξεραν ότι θα γίνουν γεωργοί στην αρχή. Ήρθαν ως κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες αρχικά και σταδιακά εγκαταστάθηκαν μόνιμα. Αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι είχαν ήδη αναπτύξει ένα περίπλοκο κοινωνικό σύστημα», τονίζει ο καθηγητής. Και επεξηγεί: «Η τεράστια έκταση που καλύπτει αυτός ο πολιτισμός παρουσιάζει εντυπωσιακή ομοιομορφία στα μνημειακά κτήρια λατρείας και σε άλλα ευρήματα, όπως οι ρεαλιστικές απεικονίσεις ζώων σε μεγαλίθους, εντός και εκτός των ναών. Όλα αυτά, που για να γίνουν χρειάζεται τεράστια οργάνωση και ανθρώπινο δυναμικό, δείχνουν ότι πρόκειται για μια στρωματοποιημένη κοινωνία.
Δηλαδή, κυρίαρχες ομάδες, ίσως ιερατεία ή ηγέτες κάποιων εκλεκτών, μιας ελίτ, είχαν την ισχύ να πείσουν ανθρώπους να κατασκευάσουν αυτούς τους ‘ναούς’ και να φτιάξουν καλλιτεχνήματα. Γιατί οι απεικονίσεις αυτές δεν ήταν χρήσιμες ούτε για την επιβίωσή τους –δεν τρώγονταν– ούτε για την καλλιέργεια της γης. Ήταν έργα τέχνης με έναν τρόπο πολυτελούς σκέψης. Είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε κάτι τέτοιο, πριν το δούμε να συμβαίνει πραγματικά την Εποχή του Χαλκού, αλλά τώρα χρονολογικά μπορούμε να το ‘σπρώξουμε’ τη Νεολιθική Εποχή», σημειώνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο καθηγητής.
Το πόσο πολυεπίπεδη κοινωνικά ήταν αυτή η κοινωνία δεν είναι εύκολο να απαντηθεί. «Από τη στιγμή που βλέπουμε αφενός μια κυρίαρχη ομάδα να έχει τον πλήρη έλεγχο της κοινότητας και αφετέρου τους απλούς ανθρώπους, μιλάμε για ένα είδος κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Τι συνέβαινε κοινωνικά μεταξύ των δυο δεν γνωρίζουμε. Το σίγουρο είναι ότι υπήρχε μια κυρίαρχη ομάδα που είχε τον έλεγχο της ζωής των ανθρώπων των πρώιμων αυτών οικισμών, αλλά και την αισθητική να διαλέξει ταλαντούχους ‘καλλιτέχνες’ για να φτιάξουν αυτά τα έργα, τα οποία δεν μπορούσε να κάνει ο καθένας. Κάποιοι σίγουρα είχαν γούστο, ένας ηγέτης ή μια ηγετική ομάδα. Αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι αυτή την εποχή (περίπου 10400 π.Χ.), εμφανίζεται η αγροτική ζωή, δηλαδή οι απαρχές της αγροτικής οικονομίας που έγινε παγκόσμιο φαινόμενο», καταλήγει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο καθηγητής.
Η έρευνα στην προϊστορική τοποθεσία του Γκεμπεκλί Τεπέ στη νοτιοανατολική Τουρκία έχει φέρει στο φως καταπληκτικά κατάλοιπα που χρονολογούνται από το 10400 ως το 7400 π. Χ. περίπου, αντιπροσωπεύοντας το αρχαιότερο στάδιο της Νεολιθικής Εποχής πριν από την εφεύρεση της κεραμικής. Μεταξύ των πιο γνωστών ευρημάτων είναι τα κατάλοιπα μνημειακών κτηρίων λατρείας, πλούσια διακοσμημένων με ρεαλιστικές απεικονίσεις ζώων, γεωμετρικά σχήματα και αφηρημένες απεικονίσεις ανθρώπων, χιλιάδες χρόνια νωρίτερα από γνωστούς πολιτισμούς που ανέπτυξαν μνημειακή αρχιτεκτονική και τέχνη. Οι κυκλικοί αυτοί ‘ναοί’, μνημειακοί λόγω των μεγάλων διαστάσεών τους, περιλαμβάνουν στο εσωτερικό τους μνημειώδεις, επίσης, πέτρινους στύλους, κάποιοι σε σχήμα «Τ» και διακοσμημένοι με ‘μυθολογικές’ αναπαραστάσεις, που ζυγίζουν έως και 15 τόνους.
Όμως δεν είναι μόνο το Γκεμπεκλί Τεπέ. Δεκάδες άλλες νεολιθικές τοποθεσίες στην ευρύτερη περιοχή, όπως το Nevalı Çori, το Çayönü και το Körtiktepe, αλλά και οι πρόσφατες ανασκαφές στο Karahantepe και στο Sayburç, επαναπροσδιορίζουν, όπως όλα δείχνουν, τον όρο «Νεολιθικό».
*Οι φωτογραφίες δόθηκαν στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για δημοσίευση από τον κ. Mehmet Özdogan
ΑΠΕ-ΜΠΕ / Ελένη Μάρκου
