Οι θεωρίες συνωμοσίας πάντα ασκούσαν γοητεία σε μεγάλες μάζες ανθρώπων. Γίνεται αναφορά σε μάζες καθώς μέσω των κοινωνικών αναπαραστάσεων δημιουργούνται, εξαπλώνονται και υιοθετούνται από μεγάλη μερίδα ατόμων.
Οι θεωρίες συνωμοσίας παραπέμπουν σε ένα πρωτόγονο είδος σκέψης. Δεν μπορούν να αντικρουστούν με λογικά επιχειρήματα. Κάτι τέτοιο θα ήταν δυνατό να συμβεί αν είχαν οικοδομηθεί πάνω σε λογικές βάσεις και λογικά επιχειρήματα.
Ένα από τα χαρακτηριστικά πολλών τέτοιου είδους θεωριών είναι και η μυστικιστική θεώρηση των καταστάσεων. Η «μυστικιστική διάβρωση» σύμφωνα με τον W. Reich, είναι ένα από τα σπουδαιότερα ομαδοψυχολογικά βήματα ώστε να προετοιμαστεί το έδαφος για την επικράτηση φασιστικών ιδεολογιών.
Τι εμποδίζει όμως ένα άτομο και κατ’επέκταση μια ομάδα, από το να αποδεχτεί την πραγματικότητα; Τι εμποδίζει από το να απορρίψει τέτοιου είδους μυθεύματα και να σκεφτεί ορθολογικά;
Σύμφωνα με τον Taylor ο ορθολογισμός του ατόμου περιορίζεται από μια πολύπλοκη δέσμη παραγόντων που περιλαμβάνει δεξιότητες, σύστημα αξιών, πληροφόρηση, ομάδες στις οποίες το άτομο συμμετέχει και τα μέλη των ομάδων με τα οποία αλληλεπιδρά.
Όλες αυτές οι θεωρίες αποτελούν ουσιαστικά μια στρεβλή ερμηνεία της πραγματικότητας. Στρεβλή ερμηνεία διαδεδομένων και σύνθετων ανησυχητικών φαινομένων, για τις αιτίες των οποίων υπεύθυνες θεωρούμε ότι είναι συγκεκριμένες ομάδες.
Ο J. Walker έχει αναπτύξει μια τυπολογία πέντε βασικών ειδών θεωριών συνωμοσίας:
- Ο “Εχθρός εκτός”- διαβολικές φιγούρες που κινητοποιούνται εναντίον της ομάδας.
- Ο “Εχθρός εντός”- οι συνωμότες που βρίσκονται μέσα στο έθνος.
- Ο «Εχθρός από πάνω» – ισχυροί άνθρωποι με εξουσία.
- Ο “Εχθρός από κάτω” -κατώτερες τάξεις οι οποίες είναι έτοιμες να επαναστατήσουν και να ανατρέψουν το κοινωνικό σύστημα.
- Οι “καλοκάγαθοι συνωμότες” – καλοί άνθρωποι με δύναμη που βοηθούν τους ανθρώπους.
Το Συναίσθημα
Το συναίσθημα διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία των θεωριών συνωμοσίας. Επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες σύμφωνα με τις γνωστικές κυρίως εκτιμήσεις μας. Υφίσταται ουσιαστικά μια συναισθηματική ετοιμότητα για δράση και ερμηνεία της πραγματικότητας.
Η νόηση «παρακάμπτεται» από το συναίσθημα. Οι κοινωνικές κρίσεις που κυριαρχούν, πολλές φορές αντικατοπτρίζουν την τρέχουσα συναισθηματική διάθεση.
Σύμφωνα με τον L. Festinger, τα άτομα για να ισορροπήσουν, έχουν την ανάγκη της γνωστικής συνεκτικότητας των πληροφοριών που λαμβάνουν. Όταν δύο στοιχεία που το ένα αποτελεί απόρροια του άλλου, βρίσκονται σε ασυμφωνία, ο άνθρωπος νιώθει άγχος και καταφεύγει στην εκλογίκευση προσπαθώντας να μειώσει την ασυμφωνία.
Όταν θεωρούμε παραδείγματος χάριν ότι είμαστε ο περιούσιος λαός ενώ η πραγματικότητα μας διαψεύδει, προσπαθούμε να ανακαλύψουμε μια «λογική» εξήγηση που να ερμηνεύει την πραγματικότητα, χωρίς να καταστρέφει τους μύθους μας. Δεν αναιρούμε την αρχική μας θέση αλλά υποστηρίζουμε ότι άλλοι παράγοντες είναι οι αιτίες των καταστάσεων που βιώνουμε.
Για να εξηγηθεί μια δυσάρεστη αλήθεια επιστρατεύουμε γνωστικά στοιχεία που επιβεβαιώνουν τις αυταπάτες μας.
Στερεότυπα και Γνωστικές Μεροληψίες
Οι κοινωνικές αναπαραστάσεις αποτελούν συλλογικά ανεπτυγμένες ερμηνείες των φαινομένων. Ο Tajfel υποστηρίζει ότι είναι δυνατόν οι κοινωνικές αναπαραστάσεις να «ενεργοποιούν ή να επιτείνουν» υπάρχοντα στερεότυπα. Αυτό συμβαίνει ώστε να αποδοθούν δυσάρεστα γεγονότα σε πράξεις εξω-ομάδων, οι οποίες αντιμετωπίζονται ως αποδιοπομπαίοι τράγοι.
Οι άνθρωποι έχουμε την ανάγκη να διατηρούμε μια ψευδαίσθηση «προσωπικού ελέγχου». Είναι πιο εύκολο να θεωρούμε ότι αιτία ενός αποτελέσματος ή μιας συμπεριφοράς σχετίζεται με προθέσεις και κάποιο «μυστικό σχέδιο», παρά ότι αποτελούν τυχαία γεγονότα ή αποτελέσματα που οφείλονται στις δικές μας πράξεις.
Αν μια ομάδα έχει χαρακτηρισθεί ήδη αρνητικά, ήδη έχουμε στην διάθεσή μας τον «ένοχο» που ευθύνεται για την άσχημη κατάσταση που βιώνουμε. Σαφέστατα πιο βολική διαδικασία από την αυτοκριτική.
Λειτουργούμε βάσει καλά εκμαθημένων γνωστικών σεναρίων. Οι ίδιες οι θεωρίες συνωμοσίας σταδιακά μετατρέπονται σε καλά εκμαθημένα αιτιώδη σχήματα.
Η Εξάπλωση
Ο Tarde σημείωνε ότι μια ιδέα μεταδίδεται όπως μια ακτίνα φωτός. Η αναπαραγωγή μιας ιδέας είναι πολλαπλασιαστική μέσω της επανάληψης και της αναπαραγωγής. Ο βαθμός της κυριαρχίας της, εξαρτάται από τα συναισθήματα που προκαλεί στους δέκτες της.
Αντιλαμβανόμαστε πόσο εύκολα μπορούν να διαδοθούν οι θεωρίες συνωμοσίας στην εποχή του διαδικτύου και των κοινωνικών δικτύων. Υπάρχει διαλεκτική σχέση μεταξύ επινόησης και μίμησης. Το διακύβευμα πια στις μέρες μας δεν είναι τόσο η εξουσία αλλά η επιρροή και η χειραγώγηση των ανθρώπων. Αυτή άλλωστε είναι και η πραγματική εξουσία. Οι θεωρίες αυτές μπορούν να αμαυρώσουν τη φήμη ενός ολόκληρου λαού, να διαβρώσουν συνειδήσεις και να αναδείξουν κυβερνήσεις.
Σε όλες τις εποχές οι λαοί δημιουργούσαν και συντηρούσαν μύθους. Η στερεοτυποποίηση των εξω-ομάδων και η χρησιμοποίηση θεωριών συνομωσίας για να εκλογικεύσουμε και να ερμηνεύσουμε την πραγματικότητα δεν είναι νέο φαινόμενο. Αυτό συνέβαινε και συμβαίνει σε μικρό ή μεγάλο βαθμό ανάλογα με την ωριμότητα και την ιστορική διαδρομή ενός λαού. Στόχος θα πρέπει να είναι η ανάδειξη της αλήθειας χωρίς στρογγυλοποιήσεις και εκπτώσεις.
Απέναντι στις θεωρίες συνωμοσίας μόνο «όπλο» μπορεί να είναι η ανάδειξη της πραγματικότητας όσο δύσπεπτη κι αν είναι.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Ράιχ Β., «Η μαζική ψυχολογία του φασισμού»
Παπαστάμου Σ., «Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία», «Εγχειρίδιο…»
Ναυρίδης Κ., «Κλινική Κοινωνική Ψυχολογία»
Hogg M.A.& Vaughan G.M., «Κοινωνική Ψυχολογία»
Walker J., «The United States of Paranoia»
