Τα Άγια Θεοφάνια ή Επιφάνεια ή Επιφάνιος Ημέρα . Είναι μια από τις παλαιότερες και από τις μεγαλύτερες γιορτές της χριστιανοσύνης!
Εορτάζεται στις 6 Ιανουαρίου και είναι η τρίτη και τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου (εορτών των Χριστουγέννων). Το όνομα προκύπτει από την φανέρωση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας που συνέβη σύμφωνα με τρεις σχετικές ευαγγελικές περικοπές. Η εορτή των Θεοφανίων λέγεται επίσης και Επιφάνια και Φώτα (ή Εορτή των Φώτων). Σε αυτή την εορτή γιορτάζουν τα ονόματα Φωτεινή, Φώτης(Φώτιος), Ουρανία, Ιορδάνης, Θεοφάνης και Θεοχάρης.
Τα Άγια Θεοφάνια, αρχικά ήταν συνδεμένα με την εορτή των Χριστουγέννων και σήμαιναν την εμφάνιση στην ανθρωπότητα του Σωτήρα Χριστού ως Υιού του Θεού. Κατά συνέπεια είναι η πρώτη καθαρώς χριστιανική γιορτή που συναντάμε στην εκκλησιαστική ιστορία, λαμβάνοντας υπ’ όψιν μας ότι το Πάσχα κατά ένα μέρος του έχει την αρχή του από τον ιουδαϊσμό.
Η Βάπτιση του Σωτήρος
Δεν είναι γνωστή η ακριβής χρονολογία που ξεκίνησε η γιορτή των Θεοφανίων. Η γιορτή αυτή ονομάζεται από τους Ορθοδόξους χριστιανούς και ως Ημέρα των Φώτων, τα Φώτα, επειδή αυτήν την ημέρα, κατά τα πρώτα χρόνια της Εκκλησίας, δέχονταν οι κατηχούμενοι το βάπτισμα το οποίο ονόμαζαν και φώτισμα.
Κατά την διάρκεια των πρώτων αιώνων της Εκκλησίας, η γιορτή των Θεοφανίων ή των Φώτων γενικά δεν ήταν καθιερωμένη. Στον τον 4ο όμως αιώνα, αρχικά επικράτησε ως μικτή γιορτή – γέννηση, βάπτιση του Σωτήρα και εμφάνιση στον κόσμο – . Στην διάρκεια του 4ου αιώνα χωρίζεται ο εορτασμός της Γεννήσεως του Χριστού – Χριστούγεννα – από τον εορτασμό του Βαπτίσματος του Χριστού – Θεοφάνια ή Επιφάνεια ή Φώτα -. Αφού λοιπόν διαχωρίστηκαν οι σημαντικές αυτές εορτές της χριστιανοσύνης, τα Θεοφάνια έλαβαν τον χαρακτήρα επετείου του Βαπτίσματος του Σωτήρος στον Ιορδάνη ποταμό και της δημόσιας εμφάνισής του στην ανθρωπότητα. Το γεγονός αυτό συνετέλεσε ώστε αυτή η μέρα να καθοριστεί ως χρόνος μαζικής βαπτίσεως των κατηχουμένων και εν τέλει να ονομαστεί Ημέρα των Φώτων ή τα Άγια Φώτα. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος παραδέχεται και περιγράφει την εορτή ως αρχαία πανήγυρη στην Αντιόχεια τη Μεγάλη και ότι από εκεί την παρέλαβαν οι Γνωστικοί. Κατά τον τέταρτο αιώνα, η εορτή των Θεοφανίων γιορτάζεται πλέον με λαμπρότητα σε όλη την Εκκλησία ως εορτή του φωτισμού της ανθρωπότητας δια του Αγίου Βαπτίσματος, απ’ όπου και το όνομα «Τα Φώτα», εορτή «των Φώτων».
Κατά τις ευαγγελικές περικοπές στις αρχές του 30ου έτους της ηλικίας του ο Ιησούς βαπτίστηκε στον Ιορδάνη Ποταμό από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, που ήταν έξι μήνες μεγαλύτερός του και ασκήτευε στην έρημο, κηρύσσοντας το βάπτισμα της μετανοίας. Τη στιγμή της Βάπτισης, κατέβηκε από τον ουρανό το Άγιο Πνεύμα υπό μορφή περιστεράς στον Ιησού και ταυτόχρονα ακούσθηκε φωνή εξ ουρανού που έλεγε: «Ούτος εστί ο Υιός του Θεού ο αγαπητός, δια του οποίου ευδόκησε ο Θεός να σώσει τους αμαρτωλούς». Το γεγονός αυτό έχουν καταγράψει οι τρεις από τους τέσσερις Ευαγγελιστές, ο Μάρκος, ο Ματθαίος και ο Λουκάς. Αυτή δε είναι και η μοναδική φορά της εμφάνισης, στη Γη, της Αγίας και ομοουσίου και αδιαιρέτου Τριάδος υπό του πλήρους «μυστηρίου» της Θεότητας.
Στην Δυτική χριστιανική εκκλησία η σημασία της γιορτής έχει διαφορετικό χαρακτήρα. Εκεί τονίζεται περισσότερο η αποκάλυψη της θεότητας του Ιησού Χριστού στην ανθρωπότητα και περισσότερο στους εθνικούς από τον Πατέρα Θεό. Μάλιστα η γιορτή είναι συνδεμένη με τους τρεις Μάγους και με το αστέρι που τους οδήγησε στον τόπο γέννησης του Σωτήρα. Έτσι στην Δύση η γιορτή των Θεοφανίων έλαβε από νωρίς και έναν άλλο χαρακτήρα, αυτόν της προσκύνησης των Μάγων (Ματθ. Β’), δηλαδή πήρε τον χαρακτήρα Ιεραποστολικής εορτής.
Τελετές
Ως κύριες τελετές των Θεοφανίων θεωρούνται οι παρακάτω
Μέγας Αγιασμός (Θρησκευτική τελετή που λαμβάνει χώρα εντός των Εκκλησιών).
Κατάδυση του Τιμίου Σταυρού (Θρησκευτική τελετή που ακολουθεί του Μεγάλου Αγιασμού και γίνεται η κατάδυση του Σταυρού σε ακτή Θάλασσας, εντός λιμένων, όχθες ποταμών ή λιμνών και στην ανάγκη σε δεξαμενές νερού όπως στην Αθήνα.
Επίσημη κατάδυση του Σταυρού: Πολιτειακή, Πολιτική και Θρησκευτική (Αρχιερατική) εορτή της επίσημης κατάδυσης του Σταυρού όπου παρίστανται οι Αρχές της Χώρας. Από τις αρχές του 1900 επίσημη κατάδυση ορίστηκε να γίνεται στον Πειραιά έναντι της παλαιάς βασιλικής αποβάθρας ή του παλιού Δημαρχείου, σήμερα μπροστά από τον Ναό του Αγίου Σπυρίδωνα. Παρόμοιες τελετές γίνονται σε όλους τους Νομούς της Χώρας.
Προπολεμικά απαγορεύτηκε στον Πειραιά η ανέλκυση του Σταυρού από βουτηχτές, ύστερα από θανάσιμη συμπλοκή μεταξύ τους. Σήμερα η ανέλκυση γίνεται με κορδέλα που φέρει ο Σταυρός.
Ο Σταυρός καταδύεται σε θαλάσσιο χώρο εντός λιμένων, σε όχθες ποταμών ή λιμνών και στην ανάγκη σε δεξαμενές νερού, όπως στην Αθήνα, κατά μίμηση της Βάπτισης του Θεανθρώπου. Η εκδήλωση αυτή στη χώρα μας έχει και πολιτικό χαρακτήρα, καθώς παρίστανται οι Αρχές της κάθε περιοχής. Στην πρωτεύουσα, η επίσημη κατάδυση ορίστηκε να γίνεται από το 1900 στον Πειραιά έναντι της παλαιάς βασιλικής αποβάθρας ή του παλιού Δημαρχείου, σήμερα μπροστά από τον Ναό του Αγίου Σπυρίδωνα. Παρόμοιες τελετές γίνονται σε όλους τους νομούς της χώρας.
Το θέμα της Βάπτισης του Σωτήρα ενέπνευσε από την αρχή την χριστιανική τέχνη και ιδιαίτερα την ζωγραφική. Βέβαια δεν υστερούν και οι χριστιανικοί ύμνοι οι σχετιζόμενοι με την εορτή των Θεοφανίων, από τους οποίους ωραιότεροι είναι αυτοί του Σωφρονίου Ιεροσολύμων (1638) και οι ωδές (ιδιόμελα) που ψάλλονται στα Θεοφάνια όπως π.χ. «Φωνή Κυρίου επί των υδάτων», όπως και το «Τριάς υπερούσιε…» του Ιωάννου Δαμασκηνού. Ο εκκλησιαστικός ύμνος που κυριαρχεί την ημέρα και βρίσκεται στα χείλη κάθε πιστού είναι το Απολυτίκιο των Θεοφανίων:
Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε η της Τριάδος εφανερώθη προσκύνησις του γαρ Γεννήτορος η φωνή προσεμαρτύρει Σοι αγαπητόν Σε Υιόν ονομάζουσα και το Πνεύμα εν είδει περιστεράς εβεβαίου του λόγου το ασφαλές Ο επιφανής Χριστέ ο Θεός Και τον κόσμον φωτίσας δόξα Σοι.
Κοντάκιο Θεοφανίων
«Επεφάνης σήμερον τη οικουμένη και το Φως Σου Κύριε εσημειώθη εφ΄ ημάς εν επιγνώσει υμνούντας Σε Ήλθες εφάνης το Φως το απρόσιτον»
Μεγαλυνάριο Θεοφανίων
«Σήμερον επέφανεν ο Σωτήρ εν μορφή ως δούλου βαπτισθήναι μετά σαρκός υπό Ιωάννου εν Ιορδάνου ρείθροις ίνα βροτών εκπλύνει τα παραπτώματα»
Τα έθιμα των Θεοφανίων
Με την γιορτή των Θεοφανίων συνδέθηκαν από νωρίς πολλά χριστιανικά έθιμα. Έτσι παλιό είναι το έθιμο του αγιασμού των υδάτων της θάλασσας, αλλά και των λιμνών και των ποταμών κ.α., το οποίο για την Ανατολική Εκκλησία ξεκίνησε κατά την διάρκεια του 4ου αιώνα. Στην Δυτική Εκκλησία το έθιμο αυτό ξεκίνησε πολύ αργότερα και για πρώτη φορά στην Γαλλία κατά τα μέσα του 12ου αιώνα.
Κάλαντα των Φώτων
Την ημέρα των Θεοφανίων ψάλλονται τα «Καλήμερα», ενώ την παραμονή της γιορτής τα παιδιά περιφερόμενα ψάλλουν τα γνωστά κάλαντα των Φώτων: « Σήμερον (ή ήρθανε) τα Φώτα κι’ οι φωτισμοί –ήρθαν οι παπάδες κι’ οι αγιασμοί – (ή και χαρές μεγάλες και αγιασμοί) – ήρθανε τα Φώτα τα φωτεινά –ήρθε και η κυρά μας η Παναγιά – ή κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό κάθεται η κυρά μνας η Παναγιά – όργανο βαστάει και κερί κρατεί και τον Άη Γιάννη παρακαλεί – Άη Γιάννη και Πρόδρομε βάπτισε και μένα Θεού παιδί – να ανέβω ψηλά στους ουρανούς να κατέβω κάτω στους χριστιανούς – να μαζέψω ρόδα και λίβανα ν’ αγιαστούν οι βρύσες και τα νερά – ν΄αγιαστεί κι’ αφέντης με την κυρά.
Ανέλκυση του Σταυρού
Νεαρά, κυρίως, άτομα βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν πρώτα τον Σταυρό και να λάβουν την ευλογία του ιερωμένου, αλλά και να δεχθούν τις τιμές και τις ευχές των συντοπιτών τους. Στον Πειραιά απαγορεύτηκε από τα προπολεμικά χρόνια η ανέλκυση του Σταυρού από βουτηχτές, έπειτα από μια θανάσιμη συμπλοκή μεταξύ τους. Στις μέρες μας, η ανέλκυση γίνεται από τον Επίσκοπο με την κορδέλα που φέρει ο Σταυρός.
Η κατάδυση του Σταυρού, κατά τη λαϊκή πίστη, δίνει στο νερό καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες. Οι κάτοικοι πολλών περιοχών μετά τη κατάδυση τρέχουν στις παραλίες ή στις όχθες ποταμών και λιμνών για να πλύνουν τα αγροτικά τους εργαλεία, ακόμη και εικονίσματα. Κατά τη λαϊκή δοξασία, ακόμη και τα εικονίσματα με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αρχική δύναμη και αξία τους, που την αποκτούν όμως εκ νέου από το αγιασμένο νερό. Αυτή ακριβώς η διαδικασία δεν αποτελεί παρά επιβίωση της αρχαίας αθηναϊκής γιορτής των «Πλυντηρίων».
Ο αγιασμός των σπιτιών
Αυτό το έθιμο είναι σχετικό με την δεισιδαιμονία των καλικαντζάρων, επειδή αυτοί κατά το «Δωδεκαήμερο», όπως πίστευαν οι άνθρωποι, έμπαιναν στα σπίτια συνήθως από τις καπνοδόχους των τζακιών και προξενούσαν πολλές ζημιές και καταστροφές. Σύμφωνα με τις παραδόσεις του ελληνικού λαού, οι καλικάντζαροι φοβούνται τον αγιασμό και μαζεύονται φωνάζοντας ο ένας προς τον άλλο: «Φύγετε να φύγουμε, κι’ έφτασε ο τρουλόπαπας με την αγιαστούρα του και με την βρεχτούρα του!».
Η εορτή των Θεοφανίων περικλείει και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Ο Αγιασμός στη χώρα μας έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθώς και της απαλλαγής του από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία αυτή έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαία λατρεία.
