«Τα Χριστούγεννα τα γιορτάζαμε πανηγυρικά. Οι καμπάνες χτυπούσανε στις 3 τη νύχτα και μετά από το τέλειωμα της εκκλησίας, προς το γλυκοχάραμα, θα πήγαινε ο καθένας στο σπίτι του, για να περάσουμε με τα οικονομημένα υπάρχοντα μας».

Με αυτά τα λόγια, θυμάται στα Χριστούγεννα στο Πλαίσιο Φιλιατών ο Γιώργος Σκάγιας.

Εποχές αλλοτινές, δύσκολες, φτωχικές, όμως γεμάτες καλοσύνη, και αγάπη.

Όμορφα αγνά χρόνια, του μόχθου και του ξενιτεμού, μας λένε οι λιγοστοί ηλικιωμένοι που συναντάμε στα χωριά των Φιλιατών στην Θεσπρωτία. Χωρίς πολύχρωμα φωτά, λαμπερούς στολισμούς, κάθε λογής γλυκίσματα, τα παιδικά και εφηβικά τους χρόνια, τα θυμούνται νοσταλγικά, γιατί ήταν γεμάτα γαλήνη και φως.

Οι μνήμες έμειναν βαθιά χαραγμένες στην καρδιά τους.

Οι μικρές κοινωνίες των χωριών, βίωναν την αγάπη και την αλληλεγγύη, το νόημα των Χριστουγέννων.

Οι  επίτροποι των Ιερών Ναών από μέρες νωρίτερα, φρόντιζαν να εξασφαλίσουν ένα ποσόν από το ταμείο και τα υπάρχοντα της εκκλησίας , ώστε να μπορέσουν να το προσφέρουν ως βοήθημα, σε εκείνες τις οικογένειες, οι οποίες δυσκολεύονταν .

Όσοι είχαν καλύτερη οικονομική ευχέρεια, σε συνεννόηση με τους χασάπηδες και τους μπακάληδες της περιοχής,  έφτιαχναν «τα πακέτα της αγάπης και προσφοράς», για τους συγχωριανούς τους. Συσκεύαζαν κρέας και άλλα τρόφιμα και τα έστελναν σε πολλά σπίτια που δυστυχούσαν, ώστε τις Άγιες ημέρες των Χριστουγέννων, να περάσουν όμορφα όλες οι οικογένειες. Χριστουγεννιάτικο τραπέζι, έστρωναν σε όλα τα σπίτια.

Την Πρωτοχρονιά, σε κάθε σπίτι μοσχομύριζαν φρεσκοψημένες οι ηπειρώτικες βασιλόπιτες. Οι νοικοκυρές, έφταναν την «πρώτη πίτα» του χρόνου, με μεράκι. Χρησιμοποιούσαν για τη ζύμη, κοφτό σιτάρι και λάδι, ενώ έστρωναν τη γέμιση με αυγά και τυρί. Ήταν νόστιμες και πολλές φορές, συζητούσαν για το ποια νοικοκυρά είχε κάνει την καλύτερη.

Μαζί με τη βασιλόπιτα, έφτιαχναν και τηγανίτες, τη χαρά των παιδιών, που φρόντιζαν να είναι πετυχημένες.

 Ανήμερα τα Φώτα, γιόρταζαν με όλες τις τοπικές συνήθειες που έρχονταν από το βάθος του χρόνου. Ο μεγάλος Αγιασμός γίνονταν στις βρύσες του κάθε χωριού. Από τους Ιερούς Ναούς, οι κάτοικοι μαζί με τον ιερέα κρατώντας φλάμπουρα και εξαπτέρυγα, πήγαιναν στα τρεχούμενα νερά της κάθε περιοχής,  σε βρύσες και πηγάδια, για να γίνει η τελετή αγιασμού των υδάτων.

Όλο το 12ήμερο τα βράδια τα τζάκια των σπιτιών καίγανε το τζάκι. Μαζί με τα ξύλα, βάζανε και ένα από κερασιά, το οποίο φέρνανε από το δάσος και το καίγανε λίγο-λίγο. Τη στάχτη τη μαζεύανε και τη ρίχνανε στα κτήματα τους για να έχουν καλή σοδειά.

Πληροφορίες από το βιβλίο «Πλεσέβιτσα» του Γιώργου Σκάγια.
ΑΠΕ-ΜΠΕ

Στον κόσμο των ραγδαίων τεχνολογικών εξελίξεων, ο σύγχρονος άνθρωπος βιώνει μια ιδιότυπη αντίφαση: όσο πληθαίνουν τα μέσα επικοινωνίας, τόσο βαθαίνει η αίσθηση της απομόνωσης· όσο διευρύνεται η πρόσβαση στην πληροφορία, τόσο δυσκολεύεται να ανακαλύψει το αληθινό νόημα. Μέσα στην περιδίνηση του τεχνικού πολιτισμού, που έχει αναγάγει σε αξία το ωφελιμιστικό και το μετρήσιμο, το βαθύτερο υπαρξιακό περιεχόμενο των Χριστουγέννων κινδυνεύει να συσκοτιστεί. Κι όμως, ίσως ακριβώς αυτή η εποχή να είναι η πιο πρόσφορη για να ξαναφωτιστεί και να αναδειχθεί το ριζοσπαστικό μήνυμα της Γέννησης του Χριστού: το άνοιγμα του Θεού στον άνθρωπο, την ιστορία και τον κόσμο.

Ο τεχνικός πολιτισμός και η συρρίκνωση του προσώπου

Ο τεχνικός πολιτισμός προσφέρει αναμφίβολα σπουδαίες ευεργεσίες. Ο αυτοματισμός, η τεχνητή νοημοσύνη, οι παγκόσμιες δικτυώσεις έχουν απλουστεύσει και διευκολύνει τη ζωή και έχουν αναδιαμορφώσει εκ βάθρων την καθημερινότητα. Ωστόσο, όπως επεσήμανε ο Μάρτιν Χάιντεγκερ ήδη από τον 20ό αιώνα, ο τεχνικός τρόπος σκέψης τείνει να αντιμετωπίζει τον κόσμο και τον άνθρωπο ως «αποθέματα», ως πόρους προς διαχείριση και αξιοποίηση. Έτσι, ο άνθρωπος κινδυνεύει να υποβαθμιστεί σε λειτουργικό ον, απογυμνωμένο από μυστήριο, βάθος και υπαρξιακή προοπτική.

Η εξέλιξη αυτή συνοδεύεται από μια σταδιακή περιθωριοποίηση των ανθρωπιστικών επιστημών. Σε μια κοινωνία που μετρά την αξία σχεδόν αποκλειστικά με όρους παραγωγικότητας και τεχνοκρατικής αποτελεσματικότητας, η θεολογία, η φιλοσοφία, η λογοτεχνία και η ιστορία συχνά θεωρούνται μη «χρήσιμες». Κι όμως, ακριβώς αυτές οι επιστήμες είναι ο χώρος όπου ο άνθρωπος μαθαίνει να νοηματοδοτεί την ύπαρξή του και να στοχάζεται πάνω σε όσα δεν χωρούν σε μετρήσεις: την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την αγάπη, τον πόνο, τον θάνατο, τον Θεό.

Οι ανθρωπιστικές επιστήμες δεν περιορίζονται στην παροχή επαγγελματικών δεξιοτήτων· οικοδομούν την ικανότητα του ανθρώπου να νοηματοδοτεί τον κόσμο. Στο πλαίσιο αυτό, τα Χριστούγεννα – ως εορτή της Σάρκωσης – λειτουργούν ως πηγή νοήματος που αντισταθμίζει τη μονόπλευρη τεχνική αντίληψη. Υπενθυμίζουν ότι η ιστορία δεν είναι ουδέτερη μηχανική διαδικασία, αλλά τόπος συνάντησης του Θεού με τον άνθρωποꞏ ότι ο κόσμος δεν είναι απλώς αντικείμενο προς εκμετάλλευση, αλλά μυστήριο, που καλεί σε κατανόηση και αγάπη.

Ο σύγχρονος άνθρωπος, παρά την πληθώρα μέσων που διαθέτει, αναζητά απεγνωσμένα έναν άξονα σταθερότητας. Ο τεχνικός πολιτισμός μπορεί να προσφέρει απεριόριστες δυνατότητες, αλλά δεν μπορεί να απαντήσει στο θεμελιώδες ερώτημα του «γιατί υπάρχουμε». Αυτό το έργο ανέλαβαν διαχρονικά οι ανθρωπιστικές και θεολογικές προσεγγίσεις.

Όταν ο άνθρωπος ξεχνά το νόημα, ξεχνά τον εαυτό του. Γι’ αυτό και τα Χριστούγεννα δεν είναι απλώς μια παράδοση που πρέπει να διατηρηθεί, αλλά μια ευκαιρία να θυμηθούμε ότι το ανθρώπινο είναι πολύτιμο, ότι το πρόσωπο είναι αδιαπραγμάτευτο, ότι η ζωή κρύβει μυστήριο, ότι η σχέση έχει προτεραιότητα έναντι της χρήσης. Δεν είναι τυχαίο ότι ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος υπογράμμιζε πως «το μεγαλύτερο των όλων είναι ο άνθρωπος». Η Χριστιανική παράδοση ποτέ δεν είδε τον άνθρωπο ως βιολογικό μηχανισμό, αλλά ως πρόσωπο με ανεκτίμητη αξία. Και ακριβώς γι’ αυτό, τα Χριστούγεννα αποκτούν σήμερα έναν ιδιαίτερο λόγο ύπαρξης: υπενθυμίζουν ότι μέσα στην τεχνική περιδίνηση, το φως της Γέννησης, παραμένει άξονας νοήματος και ελπίδας.

Η Σάρκωση ως άνοιγμα και πρόσληψη του ανθρώπου

Για τους Πατέρες της Εκκλησίας, η Γέννηση του Χριστού δεν είναι ένα τρυφερό θρησκευτικό στιγμιότυπο, αλλά μια κοσμογονική τομή στην ιστορία του κόσμου και του ανθρώπουꞏ ένα γεγονός παράδοξο και ασύλληπτο: ο άναρχος Λόγος του Θεού «σαρκούται», προσλαμβάνει ολόκληρη την ανθρώπινη φύση και μαζί της την ιστορία, την ύλη, τον πόνο και την αγωνία του κόσμου.

Ο άγιος Αθανάσιος ο Μέγας συνοψίζει το μυστήριο αυτό σε μία φράση που διατρέχει τους αιώνες: «Ο Θεός έγινε άνθρωπος, ώστε εμείς να θεοποιηθούμε». Η Σάρκωση είναι το μέγιστο άνοιγμα του Θεού: δεν παραμένει κλεισμένος στη δόξα Του, αλλά «κατέρχεται» για να ανυψώσει τον άνθρωπο. Η γλώσσα των Πατέρων δεν είναι απλώς ποιητική· είναι βαθιά αντι-μηδενιστική. Αρνείται να δει τον κόσμο ως κενό και αδιάφορο και τον άνθρωπο απλώς ως βιολογικό μηχανισμό.

Στον τεχνοκρατούμενο πολιτισμό μας, όπου ο άνθρωπος συχνά αισθάνεται ελαχιστοποιημένος, η Σάρκωση του Θεού λειτουργεί ως συγκλονιστική υπενθύμιση ότι το σώμα, η ύλη, η καθημερινότητα, έχουν απεριόριστη αξία. Στον κόσμο της τεχνολογικής απομυθοποίησης, η Ενανθρώπηση επαναφέρει το θαύμα στο κέντρο της ύπαρξης. Ο αοίδιμος καθηγητής Θεολογίας Χρυσόστομος Σταμούλης, τόνιζε ότι η Σάρκωση δεν είναι κίνηση εξουσίας, αλλά ερωτική κίνηση κοινωνίας. Ο Θεός δεν κρύβεται στον ουρανό· σκύβει και εισέρχεται στον ανθρώπινο χώρο, στον πόνο, στη φτώχεια, στην εγκατάλειψη. Ονόμαζε, μάλιστα, την Ενανθρώπηση «θέωση της καθημερινότητας», ανακάλυψη, δηλαδή, ότι ο Θεός βρίσκεται μέσα στο απλό, στο ασήμαντο, στο ευάλωτο. Και αυτή η θεώρηση είναι εξαιρετικά ελπιδοφόρα σε μια εποχή όπου ο άνθρωπος αισθάνεται κατακερματισμένος και απρόσωπος.

Η Σάρκωση ως αποκατάσταση του ανθρωπίνου

Στο σημερινό περιβάλλον όπου η έννοια της κοινότητας συχνά θρυμματίζεται και ο άνθρωπος βιώνει την απομόνωση, η Σάρκωση δεν προσφέρει απλώς ένα θεολογικό μήνυμα, αλλά αποτελεί ένα ανθρωπολογικό θεραπευτικό πρόταγμα: ο Θεός δεν σώζει τον άνθρωπο «από μακριά», αλλά μέσα από την πιο ριζική ταύτιση με την ανθρώπινη ύπαρξη. Η σωτηρία, επομένως, δεν είναι απόδραση από τον κόσμο, αλλά μεταμόρφωση του κόσμου εκ των έσω.

Ο Θεός ενδύεται την ύλη για να δείξει ότι είναι αγαπημένη και ιερή. Γεννιέται σε μια φάτνη για να φανερώσει ότι κανένας χώρος δεν είναι ανάξιος της παρουσίας Του, ότι ολόκληρος ο κόσμος μπορεί να μεταμορφωθεί σε χώρο Θεότητας. Έρχεται ως παιδί για να αποκαλύψει ότι η ανθρώπινη ευθραυστότητα δεν είναι ντροπή ή αδυναμία αλλά δυνατότητα σχέσης και πρόσκληση σε κοινωνία.

Απέναντι σε μια τεχνολογική κουλτούρα που συχνά εξιδανικεύει την αθανασία, την απόδοση και την τέλεια λειτουργικότητα, η ενανθρώπηση αναδεικνύει την αξία του ευάλωτου. Το Χριστιανικό μήνυμα δεν είναι τελειοθηρικό· είναι ερωτικό και σχεσιακό: «Ο Θεός γίνεται άνθρωπος για να γίνει ο άνθρωπος Θεός». Η Σάρκωση δεν είναι κίνηση εξουσίας, αλλά κίνηση αγάπης· δεν είναι επιβολή, αλλά πρόσληψη· δεν είναι απομάκρυνση από τον κόσμο, αλλά βαθιά είσοδος σε αυτόν.

Το αληθινό νόημα των Χριστουγέννων σήμερα

Μέσα στο γρήγορο, αγχώδες και συχνά απάνθρωπο περιβάλλον του τεχνικού πολιτισμού, τα Χριστούγεννα δεν είναι μια ρομαντική φυγή από την πραγματικότητα ή απλώς μια εθιμική ανάπαυλα. Είναι η υπενθύμιση ότι η πραγματικότητα μπορεί να θεραπευτείꞏ ότι ο κόσμος έχει βάθος και κρύβει μυστήριοꞏ ότι η ιστορία έχει νόημα.

Το αληθινό μήνυμά τους σήμερα είναι μια πρόκληση:

– να ξαναδούμε τον άλλον όχι ως αντικείμενο, αλλά ως πρόσωπο

– να θυμηθούμε ότι η ζωή δεν μετριέται μόνο με επιτυχίες, αλλά με σχέσεις

– να ανακαλύψουμε ότι ο Θεός δεν παραμένει μακρινός και απρόσιτος, αλλά έχει ήδη ανοίξει την αγκαλιά Του στον κόσμο.

Σε μια εποχή όπου ο άνθρωπος, απομαγευμένος, ζητά απεγνωσμένα νόημα, η Ενανθρώπηση προσφέρει ακριβώς αυτό που λείπει: την αποκατάσταση του θαύματος της ύπαρξης. Και αυτό —ίσως περισσότερο από οτιδήποτε άλλο— είναι το ακριβές και ανεξάντλητο νόημα των Χριστουγέννων.

ΑΠΕ-ΜΠΕ

Η 25η Δεκεμβρίου 1909 ήταν η πιο κρύα μέρα Χριστουγέννων, σύμφωνα με τις καταγραφές του ιστορικού κλιματικού σταθμού του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (ΕΑΑ) που βρίσκεται μόνιμα εγκατεστημένος στο λόφο των Νυμφών στο Θησείο και παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για τον καιρό της Αθήνας αδιάλειπτα από το 1890. «Με τυπική θερμοκρασία τον Δεκέμβριο κοντά στους 10 βαθμούς Κελσίου, η πιθανότητα να χιονίσει στην Αθήνα ανήμερα τα Χριστούγεννα είναι αποκαρδιωτικά μικρή, αν και έχει συμβεί κάποιες φορές τα τελευταία 125 χρόνια, πιο συχνά κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα», σημειώνει το ClimateHub, ο κόμβος πληροφόρησης για τις εθνικές ενεργειακές ανάγκες και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας στην Ελλάδα.

Σύμφωνα με τις μετρήσεις θερμοκρασίας του σταθμού, όπως αναφέρει η συγγραφική ομάδα (Στέργιος Μήσιος, Δήμητρα Φουντά, Ρούλα Κώστα), η πιο κρύα ημέρα Χριστουγέννων τα τελευταία 125 χρόνια ξημέρωσε στις 25 Δεκεμβρίου 1909 ακολουθώντας το Ιουλιανό ημερολόγιο (7 Ιανουαρίου 1910 στο Γρηγοριανό που χρησιμοποιούμε μετά το 1923). Αυτό το ρεκόρ ψύχους, όπως υπογραμμίζεται, δεν αλλάζει ακόμη κι αν υπολογίσουμε την μέση ημερήσια θερμοκρασία του τριημέρου 24, 25, και 26 Δεκεμβρίου για το έτος 1909.

Η ημερήσια μέση θερμοκρασία που καταγράφηκε στις 25 Δεκεμβρίου 1909 δεν ξεπέρασε τους 4°C ενώ τις νυχτερινές ώρες η θερμοκρασία έπεσε στους 2°C.

 Ιδιαίτερα ψυχρά ήταν όμως, σύμφωνα με το ClimateHub, και τα Χριστούγεννα του 1933, 1937, 1953, 1986, 1987 και 1992, με μέση θερμοκρασία γύρω στους 5°C, αλλά αισθητά χαμηλότερη τις νυχτερινές ώρες. «Παρά το τσουχτερό κρύο δεν καταγράφεται απαραίτητα χιονόπτωση στο κέντρο της Αθήνας σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του Αστεροσκοπείου αν και δεν αποκλείεται να χιόνισε στις βορειότερες περιοχές του λεκανοπεδίου. Αντίθετα χιόνιζε στην Αθήνα όλο το βράδυ προς 25 Δεκεμβρίου του έτους 1949, ενώ χιονόπτωση καταγράφεται και άλλες χρονιές μεταξύ 24 και 26 Δεκεμβρίου, όπως το 1903, 1906, 1907, 1913, 1915, 1936, 1948, 1962, 1968, 1991, 1992. Αξίζει να αναφερθεί στο σημείο αυτό και η βαρυχειμωνιά, αλλά και οι χιονοπτώσεις, που σημειώθηκαν στην Αθήνα κατά την περίοδο μεταξύ 27 Δεκεμβρίου 1941 και 5 Ιανουαρίου 1942 στην Αθήνα. Οι θερμοκρασίες τη νύχτα ήταν κάτω του μηδενός για 10 συνεχόμενες ημέρες, με τη χαμηλότερη (-4,4 °C) να καταγράφεται στις 2 Ιανουαρίου. Το γεγονός αυτό έβαλε σε μεγάλη δοκιμασία τον λαό της Αθήνας, που εκτός από την πείνα κατά τη διάρκεια της Κατοχής είχε να αντιμετωπίσει και την παγωνιά», υπογραμμίζει το ClimateHub.

Παράλληλα, όπως επισημαίνουν, χρησιμοποιώντας σύγχρονα εργαλεία επα-ανάλυσης του παρελθόντος κλίματος που αξιοποιούν κλιματικά μοντέλα και διαθέσιμες μετρήσεις από μετεωρολογικούς σταθμούς, μπορούν να αποτυπώσουν τον καιρό που επικρατούσε στην ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου τα Χριστούγεννα, όπως για παράδειγμα τα ψυχρά Χριστούγεννα του 1909. « Τα δεδομένα από την επαν-ανάλυση κλίματος του 20ου αιώνα (20th Century reanalysis) αναδεικνύουν μια ψυχρή εισβολή στο Αιγαίο από τα βόρειο-ανατολικά, που ξεκίνησε στις 24 Δεκεμβρίου και διατήρησε χαμηλές θερμοκρασίες καθ’ όλη τη διάρκεια των εορτών όχι μόνο στην Αθήνα αλλά σε ολόκληρη τη χώρα μέχρι και την Κρήτη. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τις μετεωρολογικές παρατηρήσεις των περιφερειακών σταθμών που διατηρούσε το Εθνικό Αστεροσκοπείο στις αρχές του 20ου αιώνα (Δίκτυο Αιγινήτη). Στη Σύρο, για παράδειγμα, η μέγιστη θερμοκρασία που καταγράφηκε ανήμερα των Χριστούγεννων του 1909 είναι 9°C, ενώ στην Λαμία η μέγιστη θερμοκρασία δεν ξεπέρασε τους 4°C, ενώ σημειώθηκαν αρνητικές τιμές τις βραδινές ώρες (-2°C), αλλά χωρίς ταυτόχρονη χιονόπτωση», υπογραμμίζει το ClimateHub.

Aκόμη, όπως τονίζει η συγγραφική ομάδα, στον αντίποδα των ακραίων τιμών θερμοκρασίας, τα Χριστούγεννα του 2010 μάλλον θύμιζαν καλοκαίρι, με ημερήσια μέση θερμοκρασία 17°C, και μέγιστη 19°C, ενώ η παραμονή ήταν ακόμη πιο ζεστή, με τη μέγιστη θερμοκρασία να αγγίζει τους 22°C. «Οι υψηλές θερμοκρασίες ήταν ακόμη πιο έντονες στη Βόρεια Ελλάδα και τα Βαλκάνια, όπως επίσης προκύπτει από τα δεδομένα επα-ανάλυσης του παρελθόντος κλίματος. Παρόμοιο ανοιξιάτικο καιρό είχαμε και τα Χριστούγεννα του 1995 και του 1927. Συγκεκριμένα, ενώ το πρωινό της 25ης Δεκεμβρίου 1927 ήταν μουντό και βροχερό, ο καιρός βελτιώθηκε σημαντικά μετά το μεσημέρι με αποτέλεσμα ”από της 2 μμ εις πείσμα της καθιερωμένης αργίας, εις πείσμα της ράθυμου ημέρας, εις πείσμα εξώρμησε προς τας οδούς, τα θεαματικά κέντρα και τα Φάληρα….” , όπως περιγράφει η εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ τις 27 Δεκεμβρίου 1927. Άνοιξη θύμιζαν όμως και τα Χριστούγεννα του 2023, με τη μέγιστη θερμοκρασία να αγγίζει τους 22°C την παραμονή», σημειώνουν.

Σημειώνεται ότι τo ClimateHub συντονίζεται από την ομάδα NOA-ReACT του ΙΑΑΔΕΤ/ΕΑΑ και υποστηρίζεται από το ”Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Συνεργασίας της Υπηρεσίας Παρακολούθησης Κλιματικής Αλλαγής Copernicus C3S” (Copernicus Climate Change Service National Collaboration Programme C3S-NCP).

ΑΠΕ-ΜΠΕ