Γράφει η εκπαιδευτικός Βασιλική Μηρτσέκη
«Tα παιδιά ζωγραφίζουν στον τοίχο..» λέει ο στίχος ενός τραγουδιού. Και έτσι είναι. Τα παιδιά μόλις γίνουν αρκετά μεγάλα ώστε να κρατήσουν μολύβια, μπογιές, μαρκαδόρους, κραγιόνια αλλά και …κραγιόν τα οποία συνήθως ανακαλύπτουν, ζωγραφίζουν επάνω σε ό,τι βρουν. Τραπεζομάντιλα, τοίχους, χαρτιά, στο παιδικό τους στρώμα και σε όποια επιφάνεια ενδείκνυται για αυτό. Αντλούν χαρά και απόλαυση και είναι για τους μικρούς μας μια φυσιολογική και ψυχαγωγική δραστηριότητα.
Μέσα από τις παιδικές τους καρικατούρες-«καλικαντζούρες» όμως, πολλές φορές εκφράζουν και συναισθήματα τα οποία δεν μπορούν να εκφράσουν με λόγια. Εκφράζουν τους φόβους, τις χαρές, τα όνειρά τους, τους εφιάλτες τους, τις ελπίδες τους και αυτά τα σχέδιά τους μπορούν να μας δώσουν τις σχέσεις που έχουν με τον κόσμο και τους ανθρώπους γύρω τους.. Ο Vygotski μάλιστα αναφέρει χαρακτηριστικά ότι: «Ένα παιδί όταν ζωγραφίζει, λέει παράλληλα και μία προσωπική του ιστορία».
Οι παιδικές ζωγραφιές είναι μοναδικές για κάθε παιδί, όπως μοναδικό είναι και το αποτύπωμα του καθενός μας, αλλά σε γενικές γραμμές μπορούν να μας δώσουν πολλά στοιχεία για την ψυχοσύνθεση των παιδιών καθ όλη την ανάπτυξή τους μέχρι τα 14.. Η ύπαρξη σταδίων για τη δημιουργία ιχνογραφημάτων, δίνει αίσθηση ότι υπάρχουν δομημένες περίοδοι και συγκεκριμένες χρονολογικές περίοδοι που περνά το παιδικό ιχνογράφημα. .Όμως ποτέ δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι πως κάτι τέτοιο ισχύει.
Υπάρχουν περιπτώσεις όπου παιδιά τα οποία ήταν σε ένα β΄ στάδιο αποτύπωσης σχημάτων υποχώρησαν σε προγενέστερη περίοδο, όταν γεννήθηκε ο-η μικρότερος-η αδερφός-η και αυτό θέλοντας να δείξουν κάτι στους γονείς ή βρέθηκαν ενδείξεις ότι το παιδί έχει προχωρήσει σε επόμενα στάδια. Αλλά ακόμα και σε αυτές τις περιπτώσεις καταλαβαίνουμε αμέσως τα συναισθήματα των παιδιών μέσα από τα σχέδια, το χρώμα, τις γραμμές που χρησιμοποιούν.
Τα στάδια ανάπτυξης του παιδικού ιχνογραφήματος κατά τον PIAGET.
Ο πρώτος που ασχολήθηκε με τα στάδια τα οποία διανύει το παιδικό ιχνογράφημα ήταν ο Luquet (αρχές 20ου αιώνα). Από τον Luquet επηρεάστηκε ο Piaget, που έδωσε τα εξής στάδια τα οποία είναι χρήσιμα για τη μελέτη του παιδικού ιχνογραφήματος από την μεριά της παιδοψυχολογίας.
Ι. Τυχαίος ρεαλισμός (από 18 μηνών έως 3 ετών). Τα παιδιά ανακαλύπτουν τυχαία γραφικά σύμβολα και σιγά σιγά, αναπαριστούν αυτά κάτι.
ΙΙ. Στάδιο συνθετικής ανικανότητας ή αποτυχημένου ρεαλισμού (ηλικία 3-5 ετών). Υπάρχουν αναπαραστάσεις αλλά ακόμα δεν υπάρχει πρόθεση να ζωγραφίσει κάτι συγκεκριμένο.. Στο παιδικό σχέδιο παρατίθενται διάφορα στοιχεία, χωρίς ωστόσο αυτά να συντονίζονται σε ένα συγκροτημένο σύνολο.
III. Νοητικός ρεαλισμός (5-8 ετών). Το παιδί χαρακτηρίζεται από την ικανότητα να συνθέτει λεπτομέρειες και ζωγραφίζει αυτό που γνωρίζει για το αντικείμενο.
- Οπτικός ρεαλισμός (από τα 8 έτη και πάνω). Το παιδί απεικονίζει με αναλογίες και πιο συνειδητά.
Ο όρος “ιχνογράφημα” και οι αναλύσεις του
Ο όρος «ιχνογράφημα» δηλώνει την αποτύπωση εικόνων ή αντικειμένων στο χαρτί, με τη χρήση ενός μέσου που την επιτρέπει.
Το 1936 ο Cizek ζωγράφος ο ίδιος και ο πρώτος που άνοιξε σχολή και έκανε μαθήματα ζωγραφικής για παιδιά στη Βιέννη (The Juvenile Art Classes ), εισήγαγε τον όρο «αισθητική προσέγγιση». Ο ίδιος αντιμετώπιζε το παιδικό ιχνογράφημα ως έργο τέχνης και θεωρούσε πως δεν πρέπει να υπάρχει καμία επέμβαση ενήλικα που θα διέκοπτε τη ψυχική ανέλιξη και έκφραση του παιδιού. Ερευνητές κατά τα μέσα του περασμένου περίπου αιώνα ( 1935 και μετά) χρησιμοποίησαν το παιδικό ιχνογράφημα για να ανακαλύψουν τις σχέσεις των παιδιών με τις οικογένειές τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα: Η Brem-Graser το 1970, ζητούσε από τα παιδιά να σχεδιάσουν την οικογένειά τους σε μορφές ζώων. Ανέλυε κατόπιν το πώς βλέπει το παιδί το κάθε μέλος, σύμφωνα με το τι αντιπροσωπεύει το ζώο στο φυσικό του περιβάλλον.
Τις τελευταίες δεκαετίες το ιχνογράφημα αναλύεται όλο και περισσότερο από την επιστήμη της Παιδοψυχολογίας όσο και της Ψυχολογίας, καθώς όλο και περισσότερες έρευνες αποκαλύπτουν πως ο κόσμος μας μπορεί να εκφραστεί συνειδητά (όταν θέλουμε να περάσουμε ένα μήνυμα προς κάποιον αποδέκτη) ή ασυνείδητα, μέσα από τα χρώματα και τα σχέδια που χρησιμοποιούμε.
Κάθε ένας από εμάς που έχει παιδιά αναρωτιέται τι κρύβεται στην ψυχή του παιδιού του και πολλές φορές προσπαθεί να δει πίσω από ένα παιδικό ιχνογράφημα, μήπως και λάβει τις πληροφορίες που χρειάζεται για το αν το παιδί του νιώθει ασφαλές στην οικογένειά του. Το καλύτερο όμως σε αυτή την περίπτωση που έχετε να κάνετε, είναι να μη «διαβάζετε» τόσο πολύ οι ίδιοι (ή να προσπερνάτε απλά μια ζωγραφιά των παιδιών σας) αλλά να τα ρωτάτε ευθέως – ειδικά αν πρόκειται για ιχνογράφημα όπου το παιδί αποτυπώνει την οικογένεια -τι κάνει ο μπαμπάς ή η μαμά σε αυτή τη ζωγραφιά και μέσω τέτοιων ερωτήσεων να οδηγηθείτε στον τρόπο που σας βλέπουν τα παιδιά. Το θέμα είναι αν είστε βέβαια έτοιμοι κάποιοι γονείς να δεχτείτε την κριτική τους που, πολλές φορές είναι πολύ σκληρή και μπορεί να σας πληγώσει, αλλά να σκέφτεστε πως είναι μικρά παιδιά και είναι λογικό στον κόσμο τους κάτι να μεγαλοποιείται .Εξάλλου στον κόσμο τους όλα μεγαλύτερα είναι για αυτά. Ακόμα και εσείς οι ίδιοι για αυτά είστε ψηλοί και θεόρατοι καθώς τα μικρά σας, σας κοιτούν από χαμηλά.
Ας δούμε τώρα θέμα του χρώματος.
Ερευνητές έχουν αποδείξει ότι :
Μαύρο και Μωβ δείχνουν κυριαρχία και μπορεί να χρησιμοποιούνται από παιδιά που είναι σχετικά απαιτητικά.
Το Μπλε χρησιμοποιείται συχνά από παιδιά που νοιάζονται για τους άλλους και είναι τρυφερά στις σχέσεις τους, καθώς και από παιδιά που απολαμβάνουν την παρέα.
Το Κόκκινο είναι αρκετά διαδεδομένο στα παιδιά και όταν χρησιμοποιείται συνήθως δηλώνει, πως αυτό το παιδί διακατέχεται από ενθουσιασμό και δεν θέλει να χάσει τίποτα από τη ζωή του.
Το Ροζ δείχνει την ανάγκη για αγάπη και εκτίμηση και χρησιμοποιείται πάρα πολύ από τα κορίτσια.
Το Πράσινο είναι το χρώμα εκείνου που του αρέσει να είναι διαφορετικός και συνήθως είναι καλλιτεχνική φύση.
Το Κίτρινο καταδεικνύει την ευφυΐα και συνήθως μια προσωπικότητα που ξεχωρίζει θετικά.
Το σχέδιο και η θέση του στη σελίδα.
Το σχέδιο και πού θα τοποθετηθεί στη σελίδα έχει επίσης ενδιαφέρον.
Σχήματα που γίνονται αριστερά, υποδεικνύουν τη σχέση με το παρελθόν και με τη μητρική φροντίδα. Συνδέεται συνήθως με τη μητέρα η αριστερή πλευρά.
Σχέδια δεξιά δείχνουν τη σχέση με το μέλλον και την ανάγκη για επικοινωνία. Αυτή η πλευρά συνδέεται με τον πατέρα.
Αρκετά σχέδια τοποθετημένα σε περίοπτη θέση και αρμονικά δεμένα μεταξύ τους θεωρούνται πως δείχνουν ότι το παιδί είναι ισορροπημένο και νιώθει ασφάλεια, σε αντίθεση με μικρότερο αριθμό αντικειμένων το ένα κοντά στο άλλο και στο κάτω άκρο ή μια γωνιά του χαρτιού, τα οποία θεωρούνται ότι είναι σημάδι έκφρασης ανεπάρκειας και ανασφάλειας.
Ποια συναισθήματα εκφράζονται μέσα από το ιχνογράφημα των παιδιών;
Προσεκτικά σχεδιασμένα σχήματα με πολλές λεπτομέρειες και τη χρήση συχνά χάρακα ή άλλων γεωμετρικών οργάνων, δείχνουν πολλές φορές ένα παιδί που αισθάνεται την ανάγκη να προσπαθεί πολύ σκληρά ή ένα παιδί που θέτει όρια στον εαυτό του, σχεδιάζει την κάθε κίνησή του και ξέρει πού θέλει να φτάσει χωρίς να ξεφεύγει των στόχων και των ορίων του.
Έντονα σημάδια(πχ τελείες πολύ πατημένες, σχέδια επίσης πολύ πατημένα και έντονα) ειδικά όταν είναι πολύ κοντά, μπορεί να είναι σημάδια στρες, δυνατών συναισθημάτων ή να υποδεικνύουν σκληρή αποφασιστικότητα και οργή, ενώ απαλότερα σημάδια υποδηλώνουν μια πιο ευγενική φύση.
Η ποιότητα των γραμμών επίσης μπορεί να είναι πολύ σημαντική. Γραμμές συνεχόμενες, ελεύθερες, χωρίς διακοπή, που ενώνονται απαλά και δίνουν ένα αρμονικό σύνολο, δείχνουν ένα παιδί που έχει αυτοπεποίθηση και νιώθει σιγουριά, σε αντίθεση με γραμμές διακοπτόμενες, σκληρές, που δεν οδηγούν πουθενά, απλά μπερδεύονται και οι οποίες δείχνουν ένα παιδί που θεωρεί πως είναι μόνο του, χαμένο και πρέπει να τα βγάλει πέρα αλλά δεν ξέρει πως.
Ο ρόλος των στοιχείων και του μεγέθους.
Τα σχήματα σε ένα σύνολο μας δίνουν επίσης σημαντικές πληροφορίες.
Τα χέρια που δεν είναι σε αναλογία με το σώμα δείχνουν επιθετικές τάσεις αν αντιπροσωπεύουν ένα παιδί ή το άτομο που θεωρούν πως ασκεί οποιαδήποτε μορφή βίας επάνω τους.
Σχήματα χωρίς χέρια υποδεικνύουν πως το παιδί νιώθει ανίκανο να κάνει κάτι, να αντιδράσει, υποτονικότητα, ακόμα και ένδειξη δειλίας.
Αν πάλι τα πόδια είναι μικροσκοπικά σε σχέση με το σώμα, είναι ένδειξη ανασφάλειας και πως διακατέχεται από αίσθημα πως πατάει σε ασταθή θεμέλια, σε αντίθεση με τα μεγάλα πόδια που είναι ένδειξη ότι μπορεί να υπάρχει κυριαρχία πάνω στους άλλους.
Όταν τα σχήματα είναι σε μια ικανοποιητική αναλογία ειδικά η αναπαράσταση του ίδιου τους του εαυτού, δείχνουν ένα παιδί που συναισθηματικά είναι ισορροπημένο.
Αν δούμε πιο λεπτομερειακά τα στοιχεία που δώσαμε παραπάνω θα λέγαμε πως έχουμε ένα :
Παρορμητικό παιδί: Όταν έχουμε μεγάλα στοιχεία δεν υπάρχει λαιμός και υπάρχει ασυμμετρία άκρων (μεγάλο κεφάλι, πόδια, μικρός κορμός κλπ).
Ανήσυχο παιδί: Όταν ζωγραφίζει βροχή, χωρίς μάτια στις φιγούρες, δεν τα μάτια σχετικά με τα στοιχεία.
Ντροπαλό παιδί: Μικρά και λίγα στοιχεία στη ζωγραφιά, όταν παρουσιάζει τον εαυτό του μικροσκοπικό σε σύγκριση με τους άλλους, χωρίς μύτη ή στόμα οι φιγούρες, τα χέρια κοντά στο σώμα.
Θυμωμένο-οργισμένο παιδί: Μεγάλες παλάμες ή και δόντια, επίσης μακριά χέρια, κλειστά μάτια ή σκοτεινιασμένα.
Ανασφαλές παιδί: Τερατώδεις φιγούρες, μικροσκοπικά κεφάλια, χωρίς χέρια και λοξά στοιχεία στη ζωγραφική.
Πραγματικά το παιδικό ιχνογράφημα μπορεί κάποια στιγμή να είναι διασκέδαση, αλλά πολλές φορές είναι ένα εργαλείο στα χέρια του παιδιού για να δείξει τον κόσμο του. Έτσι το αποτέλεσμα της τέχνης του μπορεί να γίνει εργαλείο στα δικά μας χέρια, το οποίο θα ξεκλειδώσει την ψυχή ενός παιδιού και θα μας δείξει τι κρύβει μέσα του.
Εκείνο που δεν πρέπει εννοείται να κάνετε ως γονείς, είναι να πιέζετε το παιδί σας να ζωγραφίζει μόνο και μόνο για να βλέπετε πως νιώθει. Αφήστε το να ζωγραφίζει ελεύθερα και όποτε θέλει και απλά παρατηρείστε τι κάνει. Ίσως απλά ζωγραφίζει. Ίσως πάλι θέλει να περάσει κάτι. Ως γονείς θα νιώσετε τι συμβαίνει στην κάθε περίπτωση και θα πράξετε ανάλογα. Είτε απλά θα το δείτε ως τέχνη, είτε θα χρειαστεί να το προσεγγίσετε με σκοπό τη συζήτηση, όταν νιώσετε πως κάτι εκφράζεται αλλά δεν μπορείτε να το προσδιορίσετε. Και η συζήτηση είναι αυτή που πραγματικά θα βοηθήσει και εσάς και το παιδί σας να χτίσετε μια πιο δυνατή ενδοπροσωπική σχέση στη δεδομένη περίπτωση.
ΠΗΓΕΣ
Το παιδικό ιχνογράφημα της οικογένειας σε δράση
Decode Your Child’s Drawings
Κυριακίδης, Π. Το παιδικό ιχνογράφημα. Αποκαλύπτει την αρμονία ή δυσαρμονία στην οικογένεια. Επτάλοφος. Αθήνα. 2008.
Γκλυν, Τόμας & Σιλκ, Ανζελ. Η ψυχολογία του παιδικού σχεδίου. Καστανιώτης. Αθήνα. 1997
