Μια από τις σημαντικότερες συνθήκες που υπογράφηκαν μεταξύ των δύο αντιπάλων αυτοκρατοριών της ρωσικής και οθωμανικής και η οποία είχε ιδιαίτερες επιπτώσεις για τον Ελληνισμό ήταν η συνθήκη του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή. Η εν λόγω συνθήκη συνήφθη στις 10/21 Ιουλίου 1774, σε ένα βουλγαρικό χωριό πλησίον της Σιλίστριας και τερμάτισε τον Α΄ Ρωσοτουρκικό Πόλεμο.
Η σύγκρουση μεταξύ των δύο μεγάλων δυνάμεων της εποχής διήρκεσε από το 1768 έως το 1774 και είχε ως κύρια γεγονότα στην περιοχή μας, τα Ορλωφικά, την ναυμαχία του Τσεσμέ και την Ελληνική Επανάσταση του 1770. Η τελευταία που εκδηλώθηκε σχεδόν σε όλη την ελληνική χερσόνησο είχε τραγικότατη κατάληξη, λόγω της κακής ρωσικής οργάνωσης. Οι τελευταίοι χρησιμοποίησαν τους ελληνικούς πληθυσμούς προς όφελος τους και μετά τους εγκατέλειψαν στην τύχη τους. Οι επιπτώσεις της αποτυχημένης εξεγέρσεως κυρίως στην Πελοπόννησο και Κρήτη ήταν τραγικές. Ολόκληρες περιοχές ερημώθηκαν, οι καταστροφές ήταν ανυπολόγιστες και οι κάτοικοι ήταν έρμαια των αλβανικών ορδών που καταδυνάστευαν όλη την ελληνική ύπαιθρο. Οι Αλβανοί χρησιμοποιήθηκαν από την Υψηλή Πύλη για την καταστολή της επαναστάσεως και αποδείχθηκαν αληθινή μάστιγα.
Πέραν όμως των οδυνηρών συνεπειών της επαναστάσεως του 1770, η επισφράγιση του πολέμου με την συνθήκη ειρήνης του 1774 είχε ευεργετικά αποτελέσματα για τον Ελληνισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η σημασία της συνθήκης ήταν τόσο μεγάλη και πολυσχιδής, ώστε να αποτελεί ορόσημο της οθωμανικής, ρωσικής και ιδίως ελληνικής ιστορίας. Η Ρωσία συγκαταλέγεται πλέον στις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις και επεκτείνεται στις ζωτικές περιοχές του βορείου Ευξείνου Πόντου, στην Κριμαία, την θάλασσα του Αζόφ και γενικότερα στην περιοχή της Νέας Ρωσίας. Είναι ουσιαστικά οι εδαφικές εκτάσεις που διεκδικεί σήμερα ο Πούτιν από την Ουκρανία. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η σημερινή Ρωσία κατά περίεργο τρόπο επιδιώκει να επανακτήσει τις περιοχές που κέρδισε με την συνθήκη του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή. Είναι η λεγόμενη επαναφορά ή επανάληψη της ιστορίας.
Η συνθήκη όμως αποδείχθηκε ζωτικής σημασίας για τον Ελληνισμό και τους ορθοδόξους γενικότερα υπηκόους της οθωμανικής αυτοκρατορίας εξαιτίας ορισμένων άρθρων της με τα οποία οι Ρώσοι επέτυχαν την αμνήστευση όλων όσων έλαβαν μέρος στον πόλεμο, την ελεύθερη ναυσιπλοΐα στις τουρκικές θάλασσες όσων πλοίων έφεραν την σημαία της και την εκχώρηση εμπορικών προνομίων στους προστατευόμενους της. Επίσης εξασφάλισαν το δικαίωμα προστασίας της χριστιανικής θρησκείας και των εκκλησιών σε όλο τον χώρο της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το σημαντικότερο ήταν ότι παρείχε στην Αγία Πετρούπολη τη δυνατότητα, εάν και δεν διατυπωνόταν ρητά, της επεμβάσεως στις εσωτερικές υποθέσεις της Υψηλής Πύλης.
Ουσιαστικά η αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β΄ της Ρωσίας και όλοι οι διάδοχοί της μέχρι της δραματικής ανατροπής του οίκου των Ρωμανώφ (1917), καθίσταντο προστάτες των ορθοδόξων χριστιανικών λαών, που τελούσαν υπό τον τουρκικό ζυγό. Η μείζονα αυτή επιτυχία της ρωσικής διπλωματίας και η νομιμοποίηση της “Αρχής της Επεμβατικότητας”, κατά πολλούς ιστορικούς, θεωρείται η απαρχή του λεγομένου Ανατολικού Ζητήματος, που απασχόλησε την ευρωπαϊκή διπλωματία για ενάμιση αιώνα περίπου. Αλλά και ο εθνικός μας ιστορικός Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος παρατήρησε περί της συνθήκης του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή ότι “υπήρξε ο πρόδρομος της ευρωπαϊκής επεμβάσεως στην Ελλάδα κατά τον Αγώνα του 1821”.
Η υπόψη συνθήκη συνεπικουρούμενη από το όλον πλέγμα των συναφών συνθηκών (Αϊναλή Καβάκ και Ιασίου) υπήρξε “θείον δώρο” για τον υπόδουλο ελληνισμό και οδήγησε κατά την τελευταία πεντηκονταετία της τουρκοκρατίας (1774-1821) σε μια ανεπανάληπτη συσσώρευση κεφαλαίου, ελευθερίας επικοινωνίας και διαδόσεως εθνικών ιδεών. Γενικότερα παρατηρείται μια ιδιαίτερη οικονομική και πνευματική άνθηση πολλών περιοχών του Ελληνισμού και το σημαντικότερο δημιουργείται το “ναυτικό του αγώνος”, καθόσον τα ελληνικά εμπορικά πλοία που φέρουν ρωσική σημαία μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να μετατραπούν σε πολεμικά. Ο ελληνικός εμπορικός στόλος αυξάνεται θεαματικά και κυριαρχεί στο Αιγαίο, στον Εύξεινο Πόντο και σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο.
Επιπρόσθετα, η Ρωσία παραχώρησε στους ελληνικούς εμπορικούς οίκους, που εγκαθίστονταν στη νότια Ρωσία, ίσα δικαιώματα με τους υπηκόους της. Με το δικαίωμα πάλι που απέκτησαν από την συνθήκη να διορίζουν προξένους στην οθωμανική αυτοκρατορία, έδωσαν την δυνατότητα σε πολλούς Έλληνες να διαδραματίσουν ευεργετικό ρόλο για τις τύχες των ομογενών τους, καθόσον στις περισσότερες φορές στις θέσεις αυτές τοποθετούσαν Έλληνες. Εξάλλου το μεταναστευτικό ρεύμα των Ελλήνων ναυτικών, εμπόρων, κληρικών και διανοουμένων προς την νότια Ρωσία και ιδιαίτερα στην Οδησσό διογκώθηκε και οργανώθηκαν ελληνικές κοινότητες που ευημερούσαν κάτω από την προστασία των τσάρων. Εκεί άλλωστε δημιουργήθηκε η Φιλική Εταιρεία και άναψε η φλόγα της επαναστάσεως του 1821.
Εν κατακλείδι, η συνθήκη του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή δημιούργησε τις αναγκαίες προϋποθέσεις και διαμόρφωσε το κατάλληλο κλίμα για την έναρξη του εθνικο- απελευθερωτικού αγώνος του 1821. Είναι πολύ πιθανόν, εάν δεν υφίστατο η εν λόγω συνθήκη να μην συνέβαινε ο μεγάλος ξεσηκωμός του γένους ή να καθυστερούσε η επανάσταση για κάποιες δεκαετίες ακόμα.
