Ηλίας Τσέχος ”Τα Ηλικιωμένα Ανήλικα”, Φεγγίτης 2020, εξώφ. Gjergi Kola
Γράφει ο Σίμος Ανδρονίδης
Διδάκτωρ του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών Α.Π.Θ – 21/12/2023
Η 13η ποιητική συλλογή τού Ημαθιώτη ποιητή με τον παράδοξο τίτλο ”Τα Ηλικιωμένα Ανήλικα”, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Φεγγίτης 2020. Εκτιμούμε πως με αυτή την συλλογή, ο ποιητής κλείνει με καθ’ όλα δημιουργικό τρόπο την δεκαετία 2010 – 2020, η οποία και σηματοδότησε την ” επιστροφή ” του στο χώρο της ποίησης μετά από μακρά περίοδο σιωπής 22 χρόνων.
Θεωρητικώ τω τρόπω, δεν θα διστάσουμε να αποκαλέσουμε την συγκεκριμένη ποιητική συλλογή ως μεταιχμιακή, διότι όχι μόνον κλείνει μία δημιουργική περίοδο, αλλά επειδή θέτει βάσεις για το άνοιγμα ενός νέου δημιουργικού κύκλου που εξακολουθεί να υφίσταται και σήμερα, που ο κύκλος αυτός είναι σχετικός στην ενασχόληση τού ποιητή με τον έμμετρο Ποντιακό ποιητικό λόγο, που μεταφέρει στη νεοελληνική γλώσσα με τους 2 τόμους μέχρι σήμερα.
Χαρακτηρίσαμε τον τίτλο της συλλογής ” παράδοξο ” και είναι. Αυτή η γλωσσική – ποιητική ” παραδοξότητα ” μάς ωθεί ουσιαστικά να επιχειρήσουμε να τον ερμηνεύσουμε ως μία διττή διάσταση.
Πρώτον, μπορεί και τονίζει, μέσω της επιλογής τού όρου ” Ανήλικα ”, αυτό το παιγνιώδες ύφος που έχει αναπτύξει ο ποιητής, την τελευταία δεκαετία κυρίως, σε ένα πολύ λεπτό σημείο όπου αυτό δεν χάνεται ή αλλιώς, δεν χάνει την σημασία του, ακόμη και όταν ο Ηλίας Τσέχος αποφασίζει να στραφεί εναντίον όλων όσων απειλούν τον κόσμο του.
Δεύτερον, μπορεί και νοηματοδοτεί αυτή την ιδιαίτερη μετάβαση σε ένα καθεστώς περισυλλογής κι ωριμότητας, η οποία δεν σχετίζεται με την ηλικία για την δημιουργία ποιητικού λόγου. Και πάλι θεωρητικά, συνδέουμε την επιτευχθείσα ωριμότητα που διακρίνουμε (βλέπε την έκφραση ‘Τα Ηλικιωμένα’ που κάλλιστα μπορεί να αποσυνδεθεί από την λέξη ‘Ανήλικα’), με την ικανότητα του να δημιουργεί ποίηση ”ex nihilo ”, δηλαδή, ”εκ του μηδενός”.
Αυτό ακριβώς πράττει ο Ηλίας Τσέχος. Δημιουργεί ποιητικό λόγο ” εκ του μηδενός ” δίχως να προτάξει το βίωμα και μία εκ των προτέρων υπάρχουσα ή συσσωρευμένη γνώση, αφήνοντας εαυτόν να παρασυρθεί.
Το ποίημα που είναι αφιερωμένο στην Τουρκάλα τραγουδίστρια Helin Bolek (του συγκροτήματος ” Grup Yorum ”), η οποία κατέληξε μετά από μία σκληρή και μακροχρόνια απεργία πείνας διαμαρτυρόμενη για τις διώξεις που υφίσταντο μέλη του συγκροτήματος από το ημι-αυταρχικό καθεστώς του Τούρκου προέδρου Ερντογάν, συνιστά χαρακτηριστικό δείγμα του τρόπου με τον οποίο αφήνει εαυτόν να παρασυρθεί, καθιστώντας την ποίηση το ” μοναδικό μέτρο των πραγμάτων ”.
Για την ακρίβεια, ο Τσέχος καθιστά την ποίηση ” μέτρο ” αξιολόγησης και αποτίμησης των δικών του προσωπικών επιλογών. (Απόσπασμα – το ποίημα θα το τραγουδούμε το 2024, από τα μελοποιημένα του συνθέτη Τάσου Γκρους)
Πως να καθίσω να σου γράψω ένα ποίημα
Αφού εσύ το γράφεις όρθια
Πως να σου το αφιερώσω
Αφού θυσία μας αφιερώνεσαι
Κοριτσάρα Φωνάρα Πατρίδα
Helin Bolek στοίχειωσε μας
Συναύλιζε των κολάσεων
Συνδαύλιζε ντροπές τους
Απανταχού μικρή συναύλιζε
Παραπέμποντας στην έννοια των ” συνειρμικών εκτινάξεων ” τού William James (στο Runco & Albert, 2011) , θα επισημάνουμε πως το ποίημα αυτό περιλαμβάνει τρία αλληλοσυνδεόμενα επίπεδα. Πρώτον, την ικανοποίηση μίας βαθιάς υπαρξιακής ανάγκης, δηλαδή η συνομιλία με την τραγουδίστρια. Δίχως τη συνομιλία αυτή δεν υπάρχει ποίημα. Υπάρχει ή ορθότερα, θα υπήρχε ανάλυση, πράγμα που δεν επιθυμεί ο ποιητής.
Η συνομιλία περιλαμβάνει χαρακτηριστικά ” λατρείας ” που εκφράζεται με τη χρήση υπερθετικού βαθμού (” Κοριτσάρα ” και ” Φωνάρα ” την αποκαλεί ο ποιητής), και όσο πλησιάζουμε προς το τέλος τού ποιήματος, μετεξελίσσεται σε ανοιχτή ικεσία (ο ποιητής ικέτης) προς την νεκρή, να κάψει και να συμπαρασύρει με τον θάνατο της – που πουθενά δεν χαρακτηρίζεται ως άδικος – το καθεστώς και τις ντροπές του.
Παράλληλα, η χρήση του Ποντιακού ρήματος ‘συναυλίζω’ που επικοινωνεί αρμονικά με το νεοελληνικό ‘συνδαυλίζω’ όσο και με το υπόλοιπο ποίημα, γλωσσικά και σε επίπεδο περιεχομένου (όχι σπάνια, ο Ηλίας Τσέχος εισαγάγει λέξεις παρμένες από την Ποντιακή διάλεκτο εντός ενός ποιήματος που είναι γραμμένο στα Νέα Ελληνικά), αφενός μεν μπορεί και αλλάζει το νόημα, και, αφετέρου δε, την ίδια την ” εγγενή δυναμική ” του ποιήματος, για να παραπέμψουμε στην ανάλυση του Runco (Runco, 2013), καθότι έρχεται να επιβεβαιώσει τον θάνατο τής Bolek .
” Συναυλίζω ” σημαίνει ” γειτονεύω’ ”, άρα ελεύθερα μπορούμε να πούμε πως ”γειτονιά” της πλέον θα είναι η ” κόλαση ” για να καταδείξει πως ο θάνατος της μόνο ”μάταιος” δεν ήταν και έχει πολλά να προσφέρει. Όσο περισσότερο ”συνδαυλίζει” τις ”ντροπές” τού καθεστώτος, αναδεικνύοντας τες στην επιφάνεια, τόσο περισσότερο ”συναυλίζει” ( έξυπνο’ γλωσσικό τρικ ), ήτοι γειτονεύει με τα όνειρα όσων Τούρκων και άλλων αντιτίθενται στο καθεστώς.
Δεύτερον, παρατηρούμε την ”συνειρμική εκτίναξη” εντός του Ερντογανικού καθεστώτος, χωρίς όμως καταγγελτική διάθεση, η οποία μετριάζεται και καταστέλλεται λόγω του θανάτου τής Bolek και την όποια καταγγελία θα αναλάβει η ίδια η τραγουδίστρια με τον θάνατο της.
Και τρίτον, ο Ηλίας Τσέχος ”εκτινάσσεται” στο χώρο τής αφιερωματικής ποίησης με πολιτικό περιεχόμενο. Όχι όμως με τον τρόπο που το έχει κάνει και σε προηγούμενες ποιητικές συλλογές, στις οποίες ”συνομιλεί” με διάφορα αγαπημένα πρόσωπα, αλλά με τον τρόπο τού ποιητή που αφιερώνει το ποίημα σε ένα πρόσωπο που δεν έχει γνωρίσει προσωπικά. Με το πρόσωπο αυτό όμως, να καθίσταται κάτι παραπάνω από ικανό να αλλάξει τη ζωή του. Και (ας το κρατήσουμε αυτό), να τον ενθαρρύνει να συνεχίσει να γράφει ποίηση, τόσο στα Νέα Ελληνικά όσο και στην Ποντιακή μητρική γλώσσα. Μάλιστα, η γνωστή διλημματική συνθήκη τύπου ”νους ή καρδία ” αποτυπώνεται και στα Νέα Ελληνικά και στα Ποντιακά.
Και γιατί πράττει κάτι τέτοιο; Προφανώς όχι για να ταλαιπωρήσει τους αναγνώστες, ούτε και για να κερδίσει εκ των προτέρων τους Ποντιακής καταγωγής αναγνώστες. Ο Ηλίας Τσέχος πράττει κάτι τέτοιο για να αποδείξει τις εκλεκτικές συγγένειες της Νέας Ελληνικής και της Ποντιακής. Για να αποδείξει την παρόμοια σημασιολογική βαρύτητα που αποκτούν λέξεις όπως ”νους” και ”καρδιά”.
Ποίον φορτίον
Εν’ ζωή βαρύτερον
Νους ή Καρδίαν;
Και στα Νέα Ελληνικά
Μα ποιο φορτίο
Είναι πιο βαρύ
Νους ή καρδία;
Εμείς διαφοροποιούμαστε από όλους όσους βλέπουν σε αυτό το ποίημα ένα λειτουργικό και πλήρως συμπυκνωμένο χαϊκού.
Ως εκ τούτου, προσεγγίζουμε το συγκεκριμένο ποίημα ως ένα ενδιαφέρον επίγραμμα, το οποίο απηχεί έναν προβληματισμό που αφορά πολλούς σε διάφορες φάσεις της ζωής τους, το διαρκές έως εξαντλητικό φιλτράρισμα των δύο διαθέσιμων επιλογών, έως ότου, λόγω έλλειψης χρόνου περισσότερο, να καταλήξεις κάπου.
Ο Ηλίας Τσέχος συν-διαλέγεται με την ηθική ”βάσανο” της επιλογής, σπεύδοντας όχι να διακηρύξει την υπεροχή τού ενός επί του άλλου (της καρδιάς, ας πούμε), όσο να αναγνωρίσει την σημαντικότητα και της καρδίας (‘αποφασίζω με καρδιά, δεν σημαίνει απλά και μόνο ”αποφασίζω αυθόρμητα”, σημαίνει και ”κλείνω προς αυτό που μου αρέσει”. Άρα, η ορθολογική σκέψη δεν αίρεται τελείως) και του νου.
Στο χαρακτηριστικό του Τσεχικού κόσμου, ποίημα ”Χαίρε Κόσμε” προκύπτει η σύνδεση του ”λεκτικού” και της ”κίνησης”, σύμφωνα με την διατύπωση της Αλίκης Συμεωνίδη, η οποία με την σειρά της παραπέμπει στον Housman (Συμεωνίδη, 2013). Μπορούμε να το θέσουμε και διαφορετικά. Σε αυτό το ποίημα, συνυφαίνονται οι δύο πρωταρχικές ιδιότητες του Ηλία Τσέχου: Η ποίηση, νοούμενη ως γλώσσα που τον ”συντροφεύει” στη ζωή, που συνέβαλλε στην απαρίθμηση των διαψεύσεων και στο να παραμείνουν τα ”όνειρα όνειρα”.
Και, δεύτερον, η εξω- γλωσσική και εξω- ποιητική του κίνηση, νοούμενη ως δημιουργία με πολλή προσπάθεια και πάλι (και ας το κρατήσουμε και αυτό), εκ του μηδενός. Εκ του μηδενός δημιούργησε την βιβλιοθήκη ‘Ηλίας Τσέχος’ στο Γιαννακοχώρι, εκ του μηδενός σχεδόν, συνετέλεσε ώστε το χωριό του να καταστεί περιπατητικός προορισμός που τόσοι προτιμούν.
Οι ”φλόγες” του Τσέχου, ”καίνε διαρκώς φως” (όπως και της Bolek και αυτή είναι μία ενδιαφέρουσα συσχέτιση), προετοιμάζουν τα επόμενα, και σε επίπεδο ποίησης, όταν άλλοι αρκούνται να πανηγυρίζουν για ό,τι έχουν καταφέρει έως τα τώρα. Το ποίημα αυτό δεν εμπεριέχει εντός του συμβολισμούς και πλούσιες μεταφορικά εικόνες. Απεναντίας, ο ποιητής συνενώνει το προ και το μετά θάνατον, με άξονα την ποίηση που αφήνει πίσω της λέξεις, όπως η φωτιά στάχτες
Όταν πεθάνω
Να με κάψετε
Όπως κάηκα και στη ζωή
Όχι γιατί δεν καιγόσασταν κι εσείς
Μα εσείς δεν θέλατε
Τώρα συνάδοντας στάχτες
Όσο σκοτεινιάζει
Οι φλόγες μου καίνε φως
Ο Ηλίας Τσέχος των ” Ηλικιωμένων Ανήλικων ” δείχνει στον αναγνώστη πως έχει αποφασίσει να πορευθεί με ποίηση και μόνο με την ποίηση για το υπόλοιπο του βίου του, αναγάγοντας την στο ύψος τής ” εγκεφαλικής και πνευματικής δίαιτας ”, όπως την θέλει ο Clark (Clark, 1978). Σαφώς στο γράφειν ποιήματα, βρίσκεις τον Άλλον και τους Άλλους που ποθείς να συναντήσεις ή που έχασες οριστικά εις στων ποιήσεων τα μέρη.
