Μετά τους Βαλκανικούς πολέμους το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης άρχισε να συρρικνώνεται σε επίπεδο ποιμνίου. Οι διώξεις των Τούρκων στους Έλληνες ήταν απηνείς και το αίμα έρρεε ποτάμι σε διάφορες επαρχίες δικαιοδοσίας του. Μάλιστα, το 1919 εξέδωσε ένα αποκαλυπτικό βιβλίο με τίτλο «Μαύρη Βίβλος διωγμών» με μαρτυρίες για το χρονικό διάστημα 1914-1918.
Όμως, πρέπει να πούμε ότι οι φατριασμοί κι ο εθνικός διχασμός δεν άφησε το Οικουμενικό Πατριαρχείο ανεπηρέαστο. Κι είναι χαρακτηριστικό ότι την πιο σημαντική περίοδο του ελληνισμού, το Πατριαρχείο ήταν ακέφαλο.
Ακούστε: Το 1913, εξελέγη Πατριάρχης ο Γερμανός Ε’. Αυταρχικός και βίαιος, δεν έγινε ποτέ συμπαθής στο ποίμνιό του. Χώρια που ήταν έως και αδιάφορος (κατηγορήθηκε ότι ήταν …ήπιος) απέναντι στους Τούρκους που έσφαζαν τους Έλληνες, ανάμεσα στα 1913 και 1918. Όταν τέλειωσε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος κι επρόκειτο να συνθηκολογήσει η Τουρκία, ο Γερμανός είχε την έμπνευση να τελέσει μνημόσυνο «υπέρ των πεσόντων κατά την εμπόλεμον περίοδον και την εξοντωτική μετατόπιση του ομογενούς στοιχείου». Μόλις εμφανίστηκε στην Ωραία Πύλη του Πατριαρχικού ναού, οι πιστοί άρχισαν να τον αποδοκιμάζουν και δη με μεγάλη ένταση. Εκείνος, δεν είχε άλλη επιλογή, παραιτήθηκε.
Προσέξτε: Η εκλογή νέου Πατριάρχη προβλεπόταν να γίνει εντός 40 ημερών. Μα λόγω της έκρυθμης πολιτικής κατάστασης δεν έγινε και χρέη Πατριάρχη έκανε ο μητροπολίτης Προύσης, Δωρόθεος.
Ο ενθουσιασμός που επικρατούσε στον ελληνισμό της Κωνσταντινούπολης από τις πολιτικές εξελίξεις, μεγεθύνθηκε όταν την πρωτοχρονιά του 1919 υψώθηκε στην είσοδο του Πατριαρχείου η σημαία-σύμβολο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, με τον δικέφαλο αετό.
Ο Δωρόθεος, αν και τοποτηρητής του Πατριαρχικού θρόνου, διέκοψε κάθε σχέση με την τουρκική κυβέρνηση και τον σουλτάνο, συνεργάστηκε αρμονικά με την Ύπατη Αρμοστεία που βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη και μετέβη στο Παρίσι (Μάρτιος 1919) που γινόταν συνδιάσκεψη της ειρήνης, για να συνδράμει τις ελληνικές θέσεις. Της επίσκεψής του στο Παρίσι είχε προηγηθεί μια κίνηση που είχε ξενίσει ακόμη και διπλωμάτες. Κάλεσε τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης στις εκκλησίες και τους ζήτησε να υιοθετήσουν ψήφισμα Ένωσης μετά της «Μητρός Ελλάδας».
Το κακό ήταν ότι τον Μάρτιο του 1921 ο Δωρόθεος πέθανε και για πολλούς μήνες βενιζελικοί και βασιλικοί «σφάζονταν» ποιος θα επικρατήσει και θα εκλέξει δικό του Πατριάρχη. Τελικά, τον Νοέμβριο και παρά τις αντιδράσεις της κυβέρνησης Γούναρη, εξελέγη Πατριάρχης από ελεγχόμενο εκλογικό σώμα, ο λάτρης του Βενιζέλου Μελέτιος Δ΄ (Μεταξάκης). Είχε διατελέσει και Αρχιεπίσκοπος Αθηνών μα και Μητροπολίτης Κιτίου, στην Κύπρο, (φωτό).
Προσέξτε κι αυτό: Για πρώτη φορά από την εποχή της άλωσης, το 1453, δεν ενημερώθηκε η Υψηλή Πύλη κι ο Σουλτάνος για την εκλογή νέου Πατριάρχη. Ο δε Μελέτιος Δ΄ δεν έλαβε το αυτοκρατορικό βεράτιο, δηλαδή την πολιτειακή αναγνώριση. Ακολούθησαν καταστάσεις που θύμιζαν τραγέλαφο. Πολύ περισσότερο που μέσα σ’ αυτό το κλίμα οι συνοδικοί μητροπολίτες που βρέθηκαν εκτός της διαδικασίας εκλογής του Πατριάρχη, συνεδρίασαν στη Θεσσαλονίκη και αποφάσισαν να μη τον αναγνωρίσουν! Το ίδιο έπραξε κι η κυβέρνηση που είχε προκύψει στις εκλογές του 1920, ενώ η εκκλησία της Ελλάδας … καθαίρεσε τον Μελέτιο Δ’ από κάθε αξίωμα αρχιεροσύνης.
Τι συνέβη δηλαδή μ’ όλε αυτά; Οι Έλληνες με τα πάθη και τον διχασμό τους, κατάφεραν να εξευτελίσουν ένα θεσμό κατοχυρωμένο από την Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο (451 μ.Χ) και να καταστήσουν τον Πατριάρχη διάτρητο. Ακόμη κι οι προκαθήμενοι των άλλων Ορθόδοξων εκκλησιών αναγνώρισαν με μεγάλη χρονική καθυστέρηση τον Μελέτιο Δ΄.
Όλο το ζήτημα λύθηκε μετά την καταστροφή του 1922.
Η επαναστατική επιτροπή της Αθήνας και δη ο Πλαστήρας ζήτησε στους Μητροπολίτες της Ελλάδας ν’ αναγνωρίσουν τον Μελέτιο, αλλιώς να υποβάλλουν παραίτηση. Ουδείς ήταν διατεθειμένος να χάσει το… ποίμνιό του και … στήριξαν τον Μελέτιο.
Όμως, η μεγάλη ζημιά είχε επέλθει.
Οι Τούρκοι από θέση ισχύος πλέον, πίεζαν στα διεθνή φόρα για την απομάκρυνση του Πατριαρχείου από την Κωνσταντινούπολη. Αν δεν συνέβη αυτό, οφείλεται στη στήριξη (κυρίως) Αγγλίας και Γαλλίας, Στη δε συνθήκη της Λωζάννης συμφωνήθηκε κι υπογράφηκε η παραμονή στην Κωνσταντινούπολη, με μοναδικό ρόλο την θρησκευτική του αποστολή.
Όμως, αυτή η συμφωνία δεν αναγράφηκε ρητά στη συνθήκη, αλλά μόνο στα πρακτικά των συνεδριάσεων. Η μια συνεδρίαση ήταν στις 16 Δεκεμβρίου 1922 και η άλλη τον Ιανουάριο του 1923.
Για την κατάληξη της ιστορίας πρέπει να τονιστεί ότι ο Μελέτιος Δ’ παραιτήθηκε τον Οκτώβριο του 1923 κι αφού πρώτα είχε φροντίσει να αποκατασταθούν οι σχέσεις του Πατριαρχείου με τη νέα τουρκική κυβέρνηση. Του προσφέρθηκε η θέση του Πατριάρχη Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής , όπου τελικά εξελέγη και παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του, το 1935.
