ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΤΕΡΕΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ Υφιστάμενη κατάσταση και προοπτικές στην Ελλάδα Εισηγητής: Ουρσουζίδης Ν. Γιώργος

ΕΙΔΙΚΗ ΜΟΝΙΜΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ  ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ  ΤΗΣ  ΒΟΥΛΗΣ  ΤΩΝ  ΕΛΛΗΝΩΝ

1η Ενότητα: Παράμετροι για την υλοποίηση ενός Συστήματος Διαχείρισης στερεών Αποβλήτων (ΣΔΑ)

Τι ορίζουμε ως Στερεά Απόβλητα

            Στερεά απόβλητα είναι τα στερεά και ηµιστερεά υλικά, που δεν έχουν επαρκή αξία ή χρησιμότητα για τον κάτοχό τους, ώστε να μεριμνά για τη διατήρησή τους. Τα υλικά αυτά,  ανακύπτουν ως υπολείμματα δραστηριοτήτων νοικοκυριών, εμπορικών/βιομηχανικών εγκαταστάσεων και γεωργικών/εξορυκτικών δραστηριοτήτων.

Τι ορίζουμε ως Αστικά Στερεά Απόβλητα (ΑΣΑ)

            Τα αστικά στερεά απόβλητα (ΑΣΑ) αποτελούν µία κατηγορία στερεών αποβλήτων. Περιλαμβάνουν όλα τα απόβλητα που παράγονται από νοικοκυριά, εμπορικές,  επιχειρηματικές  δραστηριότητες, ιδρύματα, δραστηριότητες κατασκευών και κατεδαφίσεων, δημοτικές υπηρεσίες. Πηγή  παραγωγής  τους  αποτελεί  κατά  κύριο  λόγο η οικιακή  δραστηριότητα (55-65% των ΑΣΑ).

Ποσοτικά χαρακτηριστικά αποβλήτων

            Τα ποσοτικά χαρακτηριστικά των ΑΣΑ ποικίλουν μεταξύ περιοχών και πόλεων, από χρόνο σε χρόνο, αλλά και από μήνα σε μήνα. Πολλοί είναι οι παράγοντες εκείνοι που επηρεάζουν τις ποσότητες των αστικών στερεών αποβλήτων κάθε γεωγραφικού διαμερίσματος. Οι σημαντικότεροι από αυτούς αναφέρονται συνοπτικά παρακάτω:

• Το νοικοκυριό: αφορά στοιχεία, όπως οι συνήθειες των καταναλωτών και ο τρόπος ζωής τους, ο αριθμός των μελών που το απαρτίζουν, καθώς και το μορφωτικό και βιοτικό επίπεδο των μελών αυτών.
• Το γεωγραφικό διαμέρισμα: αφορά κάποια ειδικά χαρακτηριστικά του, όπως η πολεοδομική του ανάπτυξη, το μέγεθος του, η τουριστική κίνηση και η συχνότητα συλλογής των απορριμμάτων.
• Η μακροοικονομία: αφορά οικονομικά στοιχεία, όπως το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν, το ετήσιο οικογενειακό εισόδημα, η οικονομική ανάπτυξη και οι οικονομίες κλίμακας που διαμορφώνονται σε κάθε χώρα. Ο οικονομικός παράγοντας διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο στην παραγωγή των ΑΣΑ, καθώς συνδέεται άμεσα με τον καταναλωτισμό. Όσο πιο οικονομικά εύρωστη είναι μια χώρα και οι κάτοικοι αυτής, τόσο περισσότερα αγαθά καταναλώνονται και, επομένως, τόσο περισσότερα απορρίμματα παράγονται.
• Τα προϊόντα: περιλαμβάνουν τα υλικά παραγωγής και συσκευασίας τους, τη διάρκεια ζωής τους και το χρονικό διάστημα που θεωρούνται κατάλληλα για χρήση.

     H ποσότητα των απορριμμάτων είναι ευνόητο ότι αυξάνεται στις πλούσιες χώρες και στις πλούσιες περιοχές των συγκεκριμένων χωρών. H παραγωγή απορριμμάτων για την Ελλάδα κυμαίνεται από 0,6 kg/κατ*ημέρα στις αγροτικές περιοχές ως και 1,4 kg/ κατ*ημέρα στις οικονομικά εύρωστες αστικές περιοχές (βλ. http://aix.meng.auth.gr).

Ποιοτικά χαρακτηριστικά αποβλήτων

            Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των απορριμμάτων μπορούν να διαχωριστούν σε φυσικά, χημικά και βιολογικά.

• Στα φυσικά χαρακτηριστικά περιλαμβάνονται η φυσική σύσταση – κατά βάρος ποσοστιαία σύσταση σε ευδιάκριτα συστατικά όπως, χαρτί, υπολείμματα τροφής, γυαλί, μέταλλα – και το ειδικό τους βάρος.
• Τα χημικά χαρακτηριστικά καθορίζονται από την περιεκτικότητα σε πτητικά και ανόργανα στερεά, τη σύσταση (στοιχειακή ανάλυση δηλαδή, ποσοστιαία σύσταση σε άνθρακα, υδρογόνο, οξυγόνο, άζωτο, θείο, βαρέα μέταλλα κλπ.), και τη θερμογόνο αξία.
• Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του οργανικού κλάσματος των στερεών απορριμμάτων είναι η δυνατότητα μετασχηματισμού τους μέσω βιολογικών διεργασιών σε αέρια συστατικά και σχετικά αδρανή οργανικά, με άλλα λόγια, τη σήψη των οργανικών συστατικών και ιδιαίτερα των υπολειμμάτων τροφών με αποτέλεσμα την έκλυση οσμών και την προσέλκυση εντόμων.

            Σύμφωνα με στοιχεία του ΥΠΕΚΑ – Ιούνιος 2010, η σύσταση των ΑΣΑ για το σύνολο της Ελλάδας διαμορφώνεται ως εξής (Εικ. 1):

               Σχήμα 1. Ποσοστιαία σύσταση των ΑΣΑ στην Ελλάδα

Πηγή: ΥΠΕΚΑ, 2010

 

Παράμετροι που πρέπει να ληφθούν υπόψη στη διαχείριση αποβλήτων

            Η διαχείριση των στερεών αποβλήτων είναι μια σύνθετη διεργασία, επειδή εμπεριέχει πολλές τεχνολογίες και αρχές. Αυτές περιλαμβάνουν τεχνολογίες που συνδέονται με τον έλεγχο της παραγωγής, του χειρισμού, της αποθήκευσης, της συλλογής, της μεταφοράς, της μεταφόρτωσης, της επεξεργασίας και της διάθεσης των στερεών αποβλήτων.

• Όλες αυτές οι διεργασίες, πρέπει να πραγματοποιούνται σύμφωνα με τις υπάρχουσες νομικές και κοινωνικές οδηγίες, οι οποίες προστατεύουν τη δημόσια υγεία και το περιβάλλον, ενώ παράλληλα είναι αισθητικά και οικονομικά αποδεκτές.

        Για να γίνει αποδεκτή η διεργασία της διάθεσης από την κοινή γνώμη, οι αρχές, που οφείλουμε να υιοθετήσουμε, πρέπει να περιλαμβάνουν διοικητικές, οικονομικές, νομικές, αρχιτεκτονικές, σχεδιαστικές και βιομηχανικές λειτουργίες, οι οποίες να επικοινωνούν και να αλληλοεπιδρούν με μια θετική και διεπιστημονική σχέση.

Λειτουργικά στοιχεία ενός Συστήματος Διαχείρισης στερεών Αποβλήτων (ΣΔΑ)

Πηγή: Tchobanoglous & Kreith 2010:17

Σχήμα 2. Σχηματική αναπαράσταση ΣΔΑ

            Τα σημαντικότερα θέματα που πρέπει να ληφθούν υπόψη στη συζήτηση για τη δημιουργία των Σ.Δ.Α. είναι τα εξής:

1. Η αύξηση των ποσοτήτων των αποβλήτων με την πάροδο του χρόνου
2. Τα απόβλητα που δεν είναι καταγεγραμμένα στα συνολικά ΑΣΑ
3. Η έλλειψη ξεκάθαρων ορισμών για τους όρους και τις λειτουργίες της διαχείρισης
4. Η έλλειψη ποιοτικών δεδομένων
5. Η ανάγκη για καθαρούς ρόλους και καθοδήγηση σε εθνικό επίπεδο και τοπική διοίκηση
6. Η ανάγκη για ομαλή και προβλέψιμη επιβολή των ρυθμίσεων και προτύπων
7. Οι αποφάσεις των διαδημοτικών, διαπεριφερειακών, ακόμη και διακρατικών οργάνων

Παρακάτω, εξετάζονται σύντομα οι προαναφερθείσες παράμετροι:

1. Αύξηση των ποσοτήτων των αποβλήτων

            Το 1997, όπου έγινε και η πρώτη καταγραφή στην Ελλάδα, η παραγωγή ΑΣΑ ανά έτος ήταν 362 kg/κατ ενώ το 2010 ανήλθε στην τιμή των 457 kg/κατ, εμφανίζοντας ποσοστιαία άνοδο της τάξης του 26,25%. Η μέση ετήσια αύξηση της παραγόμενης ποσότητας των ΑΣΑ κυμαίνεται στο 1,82% ανά έτος (Γράφημα 1 και Γράφημα 2).   *  Αν και η μείωση των αποβλήτων και η ανακύκλωση παίζουν ένα σημαντικό ρόλο στη διαχείριση, δεν μπορούν από μόνες τους να επιλύσουν το πρόβλημα των στερεών αποβλήτων.

 

Γράφημα 1. Ετήσια παραγωγή ΑΣΑ στην Ελλάδα (kg/κατ) (ιδία επεξεργασία)

 

Γράφημα 2. Συνολικά παραγόμενες ποσότητες ΑΣΑ στην Ελλάδα για τα έτη 1997,

2002 και 2007 (ιδία επεξεργασία)

 

2. Απόβλητα που δεν είναι καταγεγραμμένα στα συνολικά ΑΣΑ

            Επιπρόσθετα με τις μεγάλες ποσότητες των ΑΣΑ που παράγονται και καταγράφονται σε εθνικό επίπεδο, μεγάλες ποσότητες στερεών αποβλήτων δεν περιλαμβάνονται στα καταγεγραμμένα ΑΣΑ. Αυτά τα απόβλητα μπορεί να περιλαμβάνουν απόβλητα κατασκευών και κατεδαφίσεων, γεωργικά απόβλητα, τέφρες καύσης, ιατρικά απόβλητα, μολυσμένο έδαφος, αέρια απόβλητα και απόβλητα βιομηχανικών διεργασιών, τα οποία δεν ταξινομούνται ως επικίνδυνα απόβλητα.

3. Έλλειψη ξεκάθαρων ορισμών

            Η έλλειψη ξεκάθαρων ορισμών στον τομέα της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων έχει γίνει ένα σημαντικό εμπόδιο στην ανάπτυξη καλών στρατηγικών διαχείρισης. Αφορούν, πρώτα απ’ όλα στην ποιοτική σύσταση των ΑΣΑ, καθώς και στη μετέπειτα επεξεργασία για τη διαχείριση τους. Έτσι, οι ξεκάθαροι ορισμοί θα αποτελέσουν τη βάση για ένα καλό σύστημα μέτρησης και παρακολούθησης της προόδου τους.

4. Έλλειψη ποιοτικών δεδομένων

            Είναι δύσκολη η ανάπτυξη αξιόπιστων ολοκληρωμένων διαχειριστικών στρατηγικών ΑΣΑ χωρίς ορθά δεδομένα. Επίσης, είναι ακόμη δυσκολότερο να πεισθούν οι πολίτες σχετικά με την εκλογή βέλτιστης στρατηγικής, χωρίς αυτά τα δεδομένα. Δημιουργικές στρατηγικές διαχείρισης αποβλήτων συχνά απαιτούν τη γνώση της προέλευσης των αποβλήτων και όχι μόνο των παραγόμενων όγκων.

Οι επιπτώσεις στο περιβάλλον, στην υγεία και στην ασφάλεια, καθώς και το κόστος των εναλλακτικών προτάσεων σε σχέση με την υγειονομική ταφή και  καύση, είναι μία επιπρόσθετη απαραίτητη διαδικασία. Η υγειονομική ταφή και η καύση έχουν εφαρμοστεί κατά κόρον, παρόλο που οι κίνδυνοι και τα έξοδα δεν έχουν εκτιμηθεί ορθά. Η μείωση στη πηγή (source reduction), η ανακύκλωση (recycling) και η κομποστοποίηση (composting) έχουν τύχει πολύ μικρότερης προσοχής, παρόλο, που αυτές ακριβώς οι δραστηριότητες, μπορούν να προκαλέσουν σημαντικότατη μείωση των επιπτώσεων στο περιβάλλον, στην υγεία και στην ασφάλεια.

•    Οι στρατηγικές διαχείρισης των ΑΣΑ σχετικά με τους κινδύνους και το κόστος των διαθέσιμων επιλογών, που αναπτύσσονται χωρίς ποιοτικά δεδομένα, είναι πιθανό να μην οδηγήσουν στη λήψη ορθής απόφασης, αλλά σε άστοχες αποφάσεις, που κατά κανόνα πληρώνουν πολύ ακριβά οι πολίτες.

 

5. Ανάγκη για ξεκάθαρους ρόλους και καθοδήγηση στην κεντρική, περιφερειακή και τοπική διοίκηση

 

• Ιστορικά τα ΑΣΑ έχουν θεωρηθεί σαν ένα τοπικό πρόβλημα της διοίκησης και όχι σαν μια προτεραιότητα της κοινωνίας.

           Αυτό το καθεστώς έχει γίνει συγκεχυμένο με αυξανόμενους ρυθμούς τα τελευταία χρόνια, καθώς οι ανησυχίες για το περιβάλλον, την υγεία και την ασφάλεια έχουν αυξηθεί, και τα περισσότερα απόβλητα έχουν μεταφερθεί μακριά από τις τοποθεσίες, όπου παράγονται.

• Στη χώρα μας η κατάσταση βρίσκεται σε οριακά επίπεδα, η απειλή επιβολής προστίμων οδηγεί σε «λύσεις» αναποτελεσματικές και συνάμα δαπανηρές.

 

6. Ανάγκη για ομαλή και προβλέψιμη επιβολή των όρων λειτουργίας

            Είναι γεγονός, ότι τα περιφερειακά προγράμματα ελέγχου θεωρούνται αδύναμα και μη επαρκώς επανδρωμένα, με συνέπεια την έκφραση δυσπιστίας των πολιτών ως προς την αποτελεσματικότητα τους.

•     Η απαίτηση για διαφάνεια και δημόσια ενημέρωση για τη λειτουργία των εγκαταστάσεων και για τα συμβόλαια εγγύησης καλής λειτουργίας μεταξύ  της κοινότητας και των υπεύθυνων λειτουργίας των εγκαταστάσεων είναι παραπάνω από προφανής.

7.  Αποφάσεις για τα διαδημοτικά και διαπεριφερειακά θέματα αποβλήτων για τα ΑΣΑ και τα στοιχεία τους

            Η μετακίνηση των αποβλήτων μεταξύ των θεσμοθετημένων γεωγραφικών ορίων (όπως η πόλη, ο δήμος, η περιφέρεια) έχει γίνει ένα σημαντικό θέμα τα τελευταία χρόνια, καθώς οι κοινότητες χωρίς εγκαταστάσεις διαχείρισης ή επαρκή χωρητικότητα διαθέτουν τα απόβλητα τους σε άλλες διοικητικές ενότητες. Αν και λίγες κοινότητες δέχτηκαν με προθυμία τα απόβλητα – κυρίως επειδή οδηγούν σε μια πηγή εισοδήματος – αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό την κατάσταση και δεν θέλουν να γίνουν χώροι διάθεσης για τα απόβλητα άλλων κοινοτήτων, καθώς πιστεύουν ότι οι επιβλαβείς περιβαλλοντικές συνέπειες των αποβλήτων υπερέχουν οποιουδήποτε βραχυπρόθεσμου οικονομικού οφέλους.

Ομοσπονδιακός ρόλος στη διαχείριση Αστικών Στερεών Αποβλήτων

Χωροθέτηση  εγκαταστάσεων Συστημάτων Διαχείρισης Αποβλήτων

            Κατά το στάδιο της χωροθέτησης μιας μονάδας επεξεργασίας αστικών αποβλήτων, λαμβάνονται υπόψη πολλές συνιστώσες διαφορετικού χαρακτήρα με σκοπό την εύρεση μιας λύσης που θα είναι όσο δυνατόν γίνεται πιο εμπεριστατωμένη. Οι συνιστώσες αυτές εντάσσονται σε κοινωνικά, οικονομικά και ηθικά ζητήματα που προκύπτουν.

Κοινωνικά  ζητήματα

Όταν η Χωροθέτηση  των εγκαταστάσεων δεν εξετάζεται υπό το πρίσμα μιας συναινετικής πορείας προς τους τελικούς στόχους διαχείρισης, η κοινωνική αντίδραση μπορεί να οδηγήσει σε μεγάλες καθυστερήσεις και συχνά στην απόρριψη των προτεινόμενων εγκαταστάσεων. Όσοι ασχολούνται με τη χωροθέτηση ΣΔΑ οφείλουν να περιμένουν αντιδράσεις. Η στάση αυτή χαρακτηρίζεται ως σύνδρομο NIMBY (Not In My Back Yard), χαρακτηρισμός που συχνά θεωρεί ως δεδομένο ότι η εν λόγω αντίδραση βασίζεται αποκλειστικά σε εγωιστικές επιθυμίες μετατόπισης του φορτίου της δημόσιας ευθύνης σε κάποια άλλη θέση, κάτι που όμως συχνά δεν ισχύει. Υπάρχουν πολλές ομάδες ατόμων που αντιδρούν. Ένας λόγος είναι επειδή φοβούνται ότι η λειτουργία της θα επηρεάσει άμεσα την ποιότητα της ζωής τους.

• Οι περιβαλλοντικές τοπικές ομάδες πιέζουν για την μείωση των απορριμμάτων στη πηγή και την εντατικοποίηση της ανακύκλωσης, πριν υποστηρίξουν τη δημιουργία νέων ΧΥΤΑ / ΜΕΑ-ΧΥΤΥ, ενώ συνήθως αντιτάσσονται στη δημιουργία μονάδων καύσης για λόγους διακινδύνευσης της δημόσιας υγείας και ασφάλειας.

 

•       Τα ΣΔΑ συνιστούν μακροπρόθεσμες δεσμεύσεις δημοσίων πόρων, που μπορούν να αλλάξουν δραματικά την ποιότητα ζωής σε μία κοινότητα. Έτσι, οι κάτοικοι των περιοχών, όπου χωροθετείται μια μονάδα, άλλα και άλλοι πολίτες, έχουν βάσιμους λόγους να ανησυχούν, και κάθε λόγο να απαιτούν στο να καταβληθεί η βέλτιστη προσπάθεια προκειμένου να ληφθούν ορθές αποφάσεις.

 

 

Οικονομικά  ζητήματα

            Η λειτουργία ενός ΣΔΑ αποφέρει  έσοδα, αλλά υπάρχουν και έξοδα. Τα έσοδα προκύπτουν από τη δυνατότητα διάθεσης των απορριμμάτων στη μονάδα. Στα έξοδα της μονάδας εμπεριέχονται το κόστος διαχείρισης, οι φόροι και τα έμμεσα κόστη, όπως οι αλλαγές στην αξία των ακινήτων, η παραγωγή οσμών, ο κυκλοφοριακός φόρτος, η ηχορύπανση και η αυξημένη επικινδυνότητα για την ανθρώπινη υγεία και ασφάλεια.

• Η προφανής οικονομική αναγκαιότητα είναι η εύρεση μιας τεχνολογικής και χωροταξικής λύση που είναι αποδοτική και παρέχει το υψηλότερο επίπεδο καθαρών ωφελειών.

 

 Ηθικά  ζητήματα

            Η χωροθέτηση των ΣΔΑ εγείρει σημαντικούς ηθικούς προβληματισμούς ως προς την κατανομή του προαναφερθέντος κόστους. Όταν οι μονάδες εξυπηρετούν τις ανάγκες της περιφέρειας ή όταν δέχονται απόβλητα μέσω μεταφόρτωσης από μεγάλες αποστάσεις έναντι υψηλού τέλους πύλης, σχεδόν πάντοτε δημιουργείται το συναίσθημα της αδικίας στις τοπικές κοινότητες. Στην περίπτωση που οι κοινότητες αποτελούνται από φτωχούς ή άλλες ευπαθείς ομάδες, προκύπτουν ζητήματα σχετικά με τη δικαιοσύνη και την καταπάτηση δικαιωμάτων.

• Πρέπει, επομένως, κατ’ ελάχιστο να ισχύουν εγγυήσεις επί της διαδικασίας, ώστε να εξασφαλισθεί η συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών/κοινοτήτων στη λήψη αποφάσεων χωροθέτησης.

2^η Ενότητα: Μέθοδοι επεξεργασίας Στερεών Αποβλήτων

 

Η κύρια οργάνωση διαχείρισης των αστικών στερεών αποβλήτων περιλαμβάνει  τις διεργασίες Συλλογής – Μεταφοράς και Τελικής Διάθεσης. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αρχίσει να αναπτύσσονται ΣΔΑ με σκοπό την ανάκτηση των πρώτων υλών. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται:

1. Στρατηγικές μείωσης των παραγόμενων απορριμμάτων (μέσω της μείωσης στη πηγή και της επαναχρησιμοποίησης)
2. Διεργασίες ανάκτησης προϊόντων και ενέργειας (μέσω της ανακύκλωσης, της καύσης, της κομποστοποίησης)

              

Εικόνα 1. Ιεράρχηση επιλογών για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων σύμφωνα με την Οδηγία 2008/99/ΕΚ

Μείωση στην πηγή

            Βασικός στόχος της συγκεκριμένης στρατηγικής είναι η μείωση της παραγόμενης ποσότητας και τοξικότητας των αποβλήτων υλικών που χρήζουν διαχείρισης με σκοπό την εξάλειψη ή τον περιορισμό της ανάγκης για διαχείρισης αποβλήτων. Τα πλεονεκτήματα, που παρουσιάζει η στρατηγική αυτή, είναι τόσο οικονομικά, όσο και περιβαλλοντικά.

• Η μείωση των ποσοτήτων των παραγόμενων αποβλήτων οδηγεί στη μείωση της ρύπανσης, καθώς και στη μείωση του κόστους διαχείρισης και διάθεσης των στερεών αποβλήτων. Επιπλέον, οι δραστηριότητες μείωσης στην πηγή μπορούν να επιφέρουν αλλαγές στη σύσταση των στερεών αποβλήτων.

Επαναχρησιμοποίηση

 

 Με βάση και την ευθύνη του παραγωγού, ο κατασκευαστής οφείλει να εξασφαλίζει τα μέσα, όχι μόνο για τον περιορισμό της δημιουργίας αποβλήτων (με συνετή χρήση των φυσικών πόρων, ανανεώσιμων πρώτων υλών ή μη επικίνδυνων υλικών), αλλά και για την παραγωγή προϊόντων που θα διευκολύνουν την επαναχρησιμοποίηση και την ανάκτηση τους.  

 

 

           Στη συνέχεια αναπτύσσονται οι μέθοδοι επεξεργασίας των στερεών αστικών.

Μηχανική μείωση του όγκου

            Ένα από τα κύρια προβλήματα των αστικών απορριμμάτων είναι η μεγάλη τους ετερογένεια, καθώς αποτελούνται από πληθώρα υλικών αναμεμειγμένων. Έτσι, οι μισές περίπου διεργασίες επεξεργασίας αφορούν στο διαχωρισμό των συστατικών, ενώ οι υπόλοιπες στη μείωση του όγκου του συνόλου ή του μεγέθους των συστατικών των απορριμμάτων.

Χημική μείωση του όγκου

Η μείωση του όγκου των απορριμμάτων επιτυγχάνεται στις περισσότερες περιπτώσεις χημικά µε την αποτέφρωση τους. Στη χώρα μας παρατηρείται έντονα το φαινόμενο της ανεξέλεγκτης καύσης. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την ταυτόχρονη μείωση του όγκου των απορριμμάτων, αλλά και την  απελευθέρωση ρύπων, όπως HCL, SO₂, HF, NOχ, στερεών σωματιδίων (ιπτάμενης τέφρας), διοξινών και φουρανίων στην ατμόσφαιρα. Στα στερεά υπολείμματα της καύσης (στάχτες, αδρανή), όπως και στην ιπτάμενη τέφρα, ανιχνεύονται τοξικά βαρέα μέταλλα, που περιέχονται στα απορρίμματα.

Η ελεγχόμενη καύση θεωρείται μία από τις σημαντικότερες διεργασίες επεξεργασίας των απορριμμάτων και εφαρμόζεται διεθνώς.

Τα βασικότερα πλεονεκτήματα αυτής της μεθόδου είναι:

• Μείωση του όγκου των απορριμμάτων κατά 80-90%
• Δυνατότητα πλήρους ελέγχου των αποβλήτων της μονάδας καύσης
• Εξοικονόμηση ενέργειας
• Παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (2% απαιτούμενη ισχύς χώρας, έως 650 KWh / tn ΑΣΑ)

 Τα βασικότερα μειονεκτήματα  μιας μονάδας καύσης μπορεί να είναι:

• Το υψηλό επενδυτικό και λειτουργικό κόστος
• Η ύπαρξη ειδικευμένου προσωπικού
• Η απαίτηση συμπληρωματικού καυσίμου για έναρξη (και διατήρηση)
• Η πιθανότητα ατμοσφαιρικής ρύπανσης /διαρκής έλεγχος
• Η εγκατάσταση δικτύου διαρκούς ελέγχου των ποιοτικών χαρακτηριστικών των ρύπων
• Το γεγονός ότι ζητά οτιδήποτε έχει θερμογόνο αξία δρα ανταγωνιστικά με την ανακύκλωση/ανάκτηση

• Η καύση των απορριμμάτων – όπου είναι ενεργειακά εφικτή – συνοδεύεται συνήθως µε ανάκτηση ενέργειας.  H ανάκτηση ενέργειας γίνεται συνήθως µε τη μετατροπή της θερμικής ενέργειας σε ηλεκτρική.  

Συστήματα ανάκτησης

Οι παραπάνω διεργασίες επεξεργασίας χρησιμοποιούνται για τη σύνθεση συστημάτων ανάκτησης υλικών, όπως το χαρτί, τα πλαστικά, το γυαλί, τα μαγνητικά µέταλλα, τα µη μαγνητικά µέταλλα, καθώς και διάφορα άλλα οργανικά και ανόργανα προϊόντα. Τα συστήµατα ανάκτησης µπορεί να περιλαμβάνουν ένα ή περισσότερα από τα ακόλουθα:

• Την ανάκτηση πρώτων υλών, όπως χαρτί, γυαλί, µέταλλα
• Την ανάκτηση προϊόντων χηµικής µετατροπής
• Την ανάκτηση προϊόντων βιολογικής µετατροπής

Ανάκτηση πρώτων υλών- Ανακύκλωση

Η ανάκτηση ορισμένων συστατικών των απορριµµάτων βασίζεται σε οικονοµικά κυρίως κριτήρια, όπως οι προδιαγραφές των ανακτώμενων υλικών.   Τα προφανή οφέλη της ανακύκλωσης   είναι : η μείωση όγκου αποβλήτων προς διάθεση σε ΧΥΤΑ/αποτέφρωση, η διατήρηση φυσικών πόρων (ξύλο, νερό, ορυκτά), η μείωση ρύπανσης από εξόρυξη/χρήση/παραγωγή νέων υλικών, η μείωση ενεργειακής κατανάλωσης/ εκπομπής αερίων θερμοκηπίου και οι νέες θέσεις εργασίες στον τομέα ανακύκλωσης.

• Θεωρητικά, σχεδόν όλα τα συστατικά των απορριµµάτων είναι ανακυκλώσιµα. Για να είναι όµως οικονοµικά συµφέρουσα η λειτουργία ενός προγράµµατος ανακύκλωσης, απαιτείται προσεκτικός σχεδιασµός, προγραµµατισµός και διαχείριση, που ξεκινάει από τον καταναλωτή – παραγωγό  και  φτάνει µέχρι την βιοµηχανία.

 Ανάκτηση προϊόντων χημικής μετατροπής

 Η ενεργειακή αξιοποίηση των απορριμμάτων µε καύση επιβάλλεται να γίνεται, αφού διαχωριστούν τα συστατικά που έχουν τις ψηλότερες θερμογόνες αξίες (χαρτί, ξύλα).  Το ανακτώµενο καύσιµο υλικό κατατέµνεται, συµπιέζεται σε µικροπλίνθους (pellets) και διατίθεται σαν RDF (Refuse Derived Fuel: Καύσιµο Προερχόµενο/ Ανακτώμενο από Απορρίμματα)

 Εκτός της καύσης, ενεργειακά προϊόντα χηµικής µετατροπής λαµβάνονται µε τη διεργασία της πυρόλυσης. Τα περισσότερα οργανικά υλικά (όπως αυτά των απορριµµάτων), όταν θερμανθούν σε ψηλές θερμοκρασίες απουσία οξυγόνου, διασπώνται σε διάφορα αέρια, υγρά και στερεά προϊόντα. Τα υγρά προϊόντα είναι ένα µείγµα πίσσας και άλλων πετρελαϊκής φύσης προϊόντων, το στερεό προϊόν είναι άνθρακας (C), ενώ τα αέρια προϊόντα είναι µείγµα υδρατµών (H2O), µονοξειδίου (CO) και διοξειδίου του άνθρακα (CO2), µεθανίου (CH4) και υδρογόνου (H2). Με εξαίρεση τους υδρατµούς και το διοξείδιο του άνθρακα, όλα τα άλλα προϊόντα της πυρόλυσης µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως καύσιµα.

  Η αεριοποίηση αφορά στην μερική καύση των ΑΣΑ κάτω από στοιχειομετρικές συνθήκες για την παραγωγή ενός μείγματος αερίων, το οποίο περιέχει CO, H2 και κορεσμένους υδρογονάνθρακες.  Αν και εφαρμόζεται με επιτυχία στη χημική και πετροχημική βιομηχανία εδώ και πολλές δεκαετίες, η αεριοποίηση των ΑΣΑ παρουσιάζει δυσκολίες λόγω του χαμηλού θερμικού περιεχομένου τους και της ανομοιογένειας τους.

Ανάκτηση προϊόντων βιολογικής μετατροπής

Τα κύρια προϊόντα βιολογικής µετατροπής που µπορούν να ανακτηθούν από τα απορρίµµατα είναι το εδαφοβελτιωτικό και το βιοαέριο. Για τη κατανόηση των διεργασιών που συμβάλουν στη παραγωγή αυτών των προϊόντων, είναι σημαντική η αναφορά των κατηγοριών των εμπλεκόμενων μικροοργανισμών, των διεργασιών αποδόµησης οργανικών υλικών, των διεργασιών αερόβιου και αναερόβιου µεταβολισµού, των απαιτήσεων διατροφής των μικροοργανισμών και των περιβαλλοντικών απαιτήσεων διαβίωσης των μικροοργανισμών.

Αερόβια χώνευση

Η αερόβια χώνευση (κομποστοποίηση) είναι µια διεργασία βιοαποδόµησης οργανικών στερεών, που περιέχουν υγρασία από αερόβιους ετεροτροφικούς μικροοργανισμούς. Στη χώρα µας, η διεργασία αυτή είναι γνωστή και ως λιπασματοποίηση, χουµοποίηση ή παραγωγή εδαφοβελτιωτικού.

Τη διεργασία επιτελούν δύο κύρια είδη µικροοργανισµών, τα βακτήρια και οι µύκητες. Τα βακτήρια αναλαμβάνουν πρώτα την αποδόμηση των εύκολα διαλυτών ενώσεων (π.χ. σάκχαρα), ενώ οι μύκητες των δυσκολότερα αποδομούμενων ενώσεων ( π.χ. κυτταρίνες, λιγνίνες).

 Παραγωγή εδαφοβελτιωτικού

Για να επιτευχθεί η διεργασία της αερόβιας χώνευσης σε µεγάλη κλίµακα (π.χ. για τα απορρίµµατα µιας πόλης) έχει αναπτυχθεί κατάλληλη τεχνολογία που συνδυάζει διεργασίες επεξεργασίας µε ανάκτηση υλικών και εδαφοβελτιωτικού.

 Κρίνεται απαραίτητο να αναφερθούμε στην σπουδαιότητα της οικονομικής βιωσιμότητας της παραγωγής εδαφοβελτιωτικού.

• Μέχρι σήμερα, δεν έχει αναφερθεί καµία µονάδα που να µπορεί να αποσβέσει την αρχική της επένδυση.

            Αν ήταν δυνατό ο διαχωρισµός των ζυµώσιµων υλικών να γίνει µε οικονοµικότερο τρόπο, η επένδυση για τη παραγωγή εδαφοβελτιωτικού θα µπορούσε να αποσβεστεί. Αυτό είναι εφικτό σε περιπτώσεις εφαρµογής ενός εκτεταµένου και επιτυχούς προγράµµατος διαλογής στη πηγή.

Αναερόβια χώνευση

Η Αναερόβια Χώνευση είναι μια βιοχημική διεργασία κατά τη διάρκεια της οποίας σύνθετα οργανικά στοιχεία αποσυντίθεται απουσία οξυγόνου, από διάφορους τύπους αναερόβιων μικροοργανισμών και μετατρέπονται σε βιοαέριο. Στη διαδικασία της αναερόβιας χώνευσης μπορούν να χρησιμοποιηθούν μια πληθώρα υποστρωμάτων (πρώτων υλών) για τη παραγωγή βιοαερίου. Οι πιο κοινές πρώτες ύλες είναι:

• απόβλητα τροφίμων (σε οικιακό και βιομηχανικό επίπεδο)
• κτηνοτροφικά απόβλητα και λύματα
• λυματολάσπη
• ενεργειακές καλλιέργειες
• γεωργικά υπολείμματα και υποπροϊόντα

 

Υγειονομική Ταφή

Η υγειονομική ταφή είναι η διαδικασία κατά την οποία τα απορρίμματα που πρόκειται να διατεθούν διαστρώνονται σε στρώσεις, συμπιέζονται και καλύπτονται µε κατάλληλο αδρανές υλικό στο τέλος της καθημερινής λειτουργίας. Όταν ο χώρος διάθεσης φθάσει στην τελική του χωρητικότητα, τοποθετείται µια τελική στρώση αδρανούς υλικού πάχους 0,60 m περίπου και µετά στρώµα  κατάλληλο για δενδροφύτευση, ώστε να αποκατασταθεί τελικά το τοπίο. Η υγειονομική ταφή αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της συνολικής διαχείρισης των ΑΣΑ.

3^η Ενότητα: Η κατάσταση στην Ελλάδα και μελλοντικές προοπτικές ΣΔΑ στην Ελλάδα

Η διαχείριση των στερεών αποβλήτων αποτελεί ίσως έναν από τους κρισιμότερους τομείς της διαχείρισης περιβάλλοντος στη χώρα μας. Η καθυστέρηση στα θέματα διαχείρισης στερεών αποβλήτων σε συνδυασμό με την καταναλωτική έκρηξη, την διόγκωση των αστικών κέντρων και την ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγής έχουν δημιουργήσει ένα οξύ περιβαλλοντικό πρόβλημα.

Παρά τα σημαντικά βήματα που γίνονται στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια και αφορούν την εφαρμογή ολοκληρωμένων συστημάτων διαχείρισης των απορριμμάτων, υπάρχει σημαντική υστέρηση σε σύγκριση με την Ευρώπη, τόσο σε επίπεδο υποδομών, όσο και σε επίπεδο ευαισθητοποίησης και συμμετοχής των πολιτών.

Οι αλλαγές που έχουν επέλθει τα τελευταία χρόνια στο θεσμικό πλαίσιο επιβάλουν τη λήψη πρωτοβουλίας από τους ΟΤΑ και τους ΦοΔΣΑ, οι οποίοι είναι και οι αρμόδιοι τόσο για το σχεδιασμό όσο και για τη λειτουργία των υφιστάμενων και προγραμματισμένων έργων. Οι ΟΤΑ είναι επίσης υπεύθυνοι για την ενεργοποίηση των πολιτών, οι οποίοι με τη συμμετοχή τους θα καθορίσουν και την αποτελεσματικότητα των έργων.

Μέχρι το 2010 υπήρχαν 3036  Χώροι Ανεξέλεγκτης Διάθεσης Απορριμμάτων (ΧΑΔΑ) επίσημα καταγεγραμμένοι στο Ολοκληρωμένο Πληροφοριακό Σύστημα του ΥΠΕΣ από τους οποίους οι 316 είναι ενεργοί, οι 429 σε διαδικασία άμεσης αποκατάστασης και οι 2291 έχουν ήδη αποκατασταθεί. Η μοναδική Περιφέρεια που έχει απαλλαχθεί πλήρως από ΧΑΔΑ είναι η Δυτική Μακεδονία. Στους 316 ενεργούς ΧΑΔΑ διατίθενται περίπου 1.500.000 τόνοι ΑΣΑ, δηλαδή 25% των ολικών ΑΣΑ.

• Τα πρόστιμα, που επιβάλλονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση για αυτούς τους ενεργούς ΧΑΔΑ ανέρχονται σε 34.000 € ανά ΧΑΔΑ ημερησίως, συνεπώς, στην Ελλάδα (για το 2010) αναμένονταν επιβολή προστίμων της τάξεως των 10.744.000 € ημερησίως.

 Ωστόσο, τα στοιχεία των ΧΑΔΑ μεταβάλλονται διαρκώς, γιατί καταβάλλεται συντονισμένη προσπάθεια για την άμεση παύση τους από Περιφέρειες, ΟΤΑ, ΦοΔΣΑ, ΥΠΕΚΑ και ΥΠΕΣ.

Επιπρόσθετα, έχουν καταμετρηθεί πέντε εργοστάσια ανάκτησης βιοαερίου και παραγωγής ενέργειας τα οποία βρίσκονται στο Χ.Υ.Τ.Α. Άνω Λιοσίων της Αττικής, στο Χ.Υ.Τ.Α. Βόλου της Θεσσαλίας, στο Χ.Υ.Τ.Α. Ταγαράδων Θεσσαλονίκης της Κεντρικής Μακεδονίας, στο Χ.Υ.Τ.Α. Χανίων της Κρήτης και στο Χ.Υ.Τ.Α. Καλαμάτας της Πελοποννήσου. Το ποσό της ηλεκτρικής ενέργειας που παράγεται από ανάκτηση βιοαερίου είναι 154,6 GWhe, το οποίο αντιστοιχεί σε ανάκτηση ενέργειας 51 kWhe ανά τόνο που διατίθεται σε ΧΥΤΑ.

Εργοστάσια Μηχανικής Ανακύκλωσης και Κομποστοποίησης (E.M.A.K.), ένα στην Αττική (Άνω Λιόσια), δύο στην Κρήτη (Χανιά και Ηράκλειο), ένα στα Ιόνια νησιά (Κεφαλονιά), ένα στην Πελοπόννησο (Καλαμάτα) και πρόσφατα στη Δ. Μακεδονία. Εφαρμόζουν τη μέθοδο της κομποστοποίησης, ενώ τα Ε.Μ.Α.Κ. του Ηρακλείου και της Κεφαλονιάς εφαρμόζουν τη μέθοδο της βιοξήρανσης. Η συνολική ποσότητα ΑΣΑ που αξιοποιούνται στα πέντε υπάρχοντα Ε.Μ.Α.Κ. εκτιμάται πάνω από 702.000 τόνους. Από αυτό το ποσό, ένα εκτιμώμενο 20% μετατρέπεται σε εδαφοβελτιωτικό (κακής ποιότητας διότι προέρχεται από σύμμεικτα απορρίμματα) και το υπόλοιπο χρησιμοποιείται για επιχώσεις στους ΧΥΤΑ ή σε έργα οδοποιίας.

Κεντρικές Εγκαταστάσεις Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Δυτικής Μακεδονίας

 (φάση ολοκλήρωσης των έργων)

Σύμφωνα με τα παραπάνω η διαχείριση των ΑΣΑ στην Ελλάδα για το έτος 2011 παρουσιάζει την εικόνα που φαίνεται στο Σχήμα 4, όπου γίνεται άμεσα εμφανές το πρόβλημα της ύπαρξης των ΧΑΔΑ, των οποίων η λειτουργία πρέπει άμεσα να ανασταλεί και να αποκατασταθεί πλήρως η περιοχή γύρω από αυτούς.

Σχήμα 4. Μέθοδοι Τελικής Διάθεσης ΑΣΑ στην Ελλάδα

Πηγή: (Μπουρτσάλας et al,2011)

Μελλοντικές προοπτικές – προτάσεις για την περίπτωση της Ελλάδας

Πρωταρχικό μέλημα της Ελλάδας δεν είναι άλλο, από το συντονισμό της πολιτικής της στη διαχείριση των ΑΣΑ με αυτό των αυστηρών προτύπων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επομένως, είναι πολύ σημαντικό να κλείσουν και να αποκατασταθούν όλοι οι ΧΑΔΑ που υπάρχουν στον ελλαδικό χώρο, καθώς και να γίνει εναρμόνιση των ΣΔΑ της Ελλάδας με τις ιεραρχημένες επιλογές για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων της Οδηγία 2008/99/ΕΚ.

  Αναμφισβήτητα όλες οι μέθοδοι που αναλύθηκαν παρουσιάζουν μειονεκτήματα και μάλιστα πολλές φορές σημαντικά. Για το λόγο αυτό, πρωταρχικός στόχος κάθε συστήματος διαχείρισης αστικών απορριμμάτων οφείλει να είναι η μείωση τους μέσω των πρακτικών της ανακύκλωσης και της επαναχρησιμοποίησης των υλικών.  

            Επομένως, η επιλογή του καταλληλότερου τρόπου διαχείρισης των απορριμμάτων διαφέρει σε κάθε περίπτωση. Η σωστή επιλογή εξαρτάται από τις συνθήκες της περιοχής, καθώς και από τη σύνθεση και το ενεργειακό περιεχόμενο των παραγόμενων απορριμμάτων, το οποίο μεταβάλλεται από περιοχή σε περιοχή. Συνεπώς είναι σημαντικό:

  

• Να είναι γνωστά τα ποιοτικά  δεδομένα των ΑΣΑ της περιοχής εγκατάστασης με συστηματική καταγραφή αυτών και έπειτα, με βάση αυτά, να γίνει διερεύνηση της βέλτιστης μεθόδου επεξεργασίας

 

•   Μια κοινότητα δεν πρέπει να δεσμεύεται ποτέ μέσω συμβάσεων σε διάθεση συγκεκριμένης ποσότητας ΑΣΑ («ελάχιστη εγγυημένη ποσότητα»), ο βασικός στόχος πρέπει να παραμένει:   πρόληψη  –  μείωση/ελαχιστοποίηση  –  επαναχρησιμοποίηση –   ανακύκλωση των Α.Σ.Α.

 

• Είναι λάθος, και εκ του πονηρού, όταν τίθεται η απειλή επιβολής προστίμων από την Ε.Ε., ως μέσο επίσπευσης διαδικασιών χωροθέτησης/εγκατάστασης ή αποδοχής τεχνολογίας επεξεργασίας ΑΣΑ, καθώς οδηγεί σε λάθος επιλογές με μεγάλο οικονομικό/περιβαλλοντικό κόστος για τους πολίτες.

 

•  Η ολοκληρωμένη διαχείριση των αποβλήτων πρέπει να ενσωματώνει πρακτικές και μέτρα που προωθούν βιώσιμες επιλογές σε Εθνικό και Περιφερειακό  επίπεδο.

 

•  Η επεξεργασία θα πρέπει να περιορίζεται αποκλειστικά και μόνο στα αναπόφευκτα απορρίμματα.

 

• Στη χώρα μας,  τόσο στα έργα που έχουν υλοποιηθεί (Καλαμάτα, Άνω Λιόσια, Χανιά και πρόσφατα στη Δ. Μακεδονία), όσο και στους λοιπούς Περιφερειακούς Σχεδιασμούς, η έμφαση δίνεται στις Μονάδες Βιολογικής Επεξεργασίας (ΜBE), ενώ τελευταία φαίνεται να κερδίζει μια μέτρια αποδοχή και η καύση – όλες οι μέθοδοι είναι αποδεκτές θεσμικά και επιστημονικά, αρκεί να περιορίζονται στην επεξεργασία των αναπόφευκτων απορριμμάτων και μόνο !

 

•  Οι «ήπιες» δράσεις, όπως η προώθηση της οικιακής κομποστοποίησης (ελαχιστοποίηση) και η διαλογή των οργανικών στην πηγή – που στο παρελθόν είχαν προκλητικά αγνοηθεί – φαίνεται να χαίρουν αποδοχής και να εξετάζονται σοβαρά ως επιλογή από τους αρμόδιους φορείς της πολιτείας – ενθαρρύνοντας του φορείς διαχείρισης σε μια τέτοια απολύτως ωφέλιμη προσέγγιση.

 

Βιβλιογραφία

• Tchobanoglous, G. & Kreith, F. (2010). Εγχειρίδιο Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων. Θεσσαλονίκη: ΤΖΙΟΛΑ.
• Παπαγιάννης, Π. (2015). Μέθοδοι διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων και εντοπισμός τους στον Ευρωπαϊκό Χώρο. Ερευνητική Εργασία. Θεσσαλονίκη
• Τριτάκη, Μ. & Μακρής Θ. (2012). Διαχείριση Ανακυκλούμενων Στερεών Αστικών Αποβλήτων. Πτυχιακή διατριβή. Πειραιάς
• Χαλβαδάκης, Κ. (2006). Διαχείριση Στερεών Αποβλήτων. Μυτιλήνη: Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
• Κάτια Λαζαρίδη Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Γεωγραφίας