Ασφαλές και σύγχρονο το Σπήλαιο των Πετραλώνων στη Χαλκιδική, αναμένεται να ξανανοίξει για το κοινό πριν από το καλοκαίρι του 2023, δίνοντας πλέον τεκμηριωμένα στοιχεία και σχετικά με τον «Αρχάνθρωπο», τον αρχαιότερο Ευρωπαίο, όπως είχε υποστηριχθεί πριν από δεκαετίες.
Το Σπήλαιο των Πετραλώνων ήταν -μετά τη Βεργίνα- ο δεύτερος αρχαιολογικός χώρος στη βόρεια Ελλάδα, με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα, περίπου 70 χιλιάδες επισκέπτες τον χρόνο. «Από τα μέσα της δεκαετίας του ’70, που άνοιξε για το κοινό, είχε πολύ υψηλή επισκεψιμότητα. Αυτό από τη μία ήταν καλό, από την άλλη επέφερε και φθορές, ενώ δεν γινόταν πολύ καλή συντήρηση του χώρου. Είχαμε φθάσει σε ένα σημείο που είχε υποστεί μεγάλες φθορές και οπτικά και ουσιαστικά στις υποδομές του. Ήταν λοιπόν απαραίτητο να γίνει ένα μεγάλο έργο ανακαίνισης – αναβάθμισης», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο προϊστάμενος της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ανδρέας Ντάρλας.
Στα τέλη του 2018 σταμάτησε να είναι επισκέψιμο, το έργο της αναβάθμισής του «Ανάδειξη του Σπηλαίου Πετραλώνων και Αναβάθμιση των Υποδομών του», προϋπολογισμού 1.053.848 ευρώ, εντάχθηκε στο ΠΕΠ Κεντρικής Μακεδονίας – ΕΣΠΑ 2014-2020 και οι εργασίες ξεκίνησαν το 2019. Μετά από αυτοψία που πραγματοποίησε εκεί, τον περασμένο Ιούλιο, η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λίνα Μενδώνη δήλωσε ότι «την επόμενη τουριστική περίοδο το Σπήλαιο των Πετραλώνων, όπως και το Μουσείο, θα δεχθούν και πάλι τους πολυπληθείς επισκέπτες τους. Ο προγραμματισμός της υπηρεσίας είναι το σπήλαιο να αποδοθεί τον Μάιο και το μουσείο τον Αύγουστο της επόμενης χρονιάς». Σημείωσε δε, ότι «το σπήλαιο και το μουσείο των Πετραλώνων πρέπει να λειτουργήσουν ξανά, καθώς αποτελούν σημαντικό πολιτιστικό και οικονομικό πόρο για την περιοχή και την ευρύτερη περιφέρεια».
Ο «Αρχάνθρωπος» και η επιστημονική τεκμηρίωση
Το Σεπτέμβριο του 1960, στο Σπήλαιο των Πετραλώνων βρέθηκε ένα ανθρώπινο κρανίο. Ο ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός, που ασχολήθηκε για πολλά χρόνια με το εύρημα, εκτίμησε ότι πρόκειται για τον αρχαιότερο Ευρωπαίο. Τον ονόμασε «Αρχάνθρωπο» και θεώρησε ότι όχι μόνο το Σπήλαιο, αλλά και η ευρύτερη περιοχή της Χαλκιδικής ήταν κοιτίδα όχι μόνο του ανθρώπου, αλλά και του πολιτισμού. Αυτή ήταν μία από τις δύο βασικές, αντίθετες γνώμες που είχαν υποστηριχθεί για το Σπήλαιο των Πετραλώνων. Η άλλη πρέσβευε ότι το Σπήλαιο δεν ήταν αρχαιολογική θέση, δηλαδή δεν είχε κατοικηθεί ποτέ από τον άνθρωπο και ότι το κρανίο βρέθηκε μέσα τυχαία.
Σήμερα, ο κ. Ντάρλας τονίζει ότι η ανασκαφική έρευνα, που έγινε στο πλαίσιο του εκτελούμενου έργου, απέδωσε πολλά και καλά τεκμηριωμένα ευρήματα. Αν και η μελέτη τους βρίσκεται ακόμη σε πολύ πρώιμο στάδιο, ωστόσο αποδεικνύουν ότι το Σπήλαιο είναι αρχαιολογικός χώρος, αφού χρησιμοποιήθηκε από τους ανθρώπους και μάλιστα ότι η χρήση του διήρκησε δεκάδες, μπορεί και εκατοντάδες χιλιετίες.
«Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς χρονολογείται το κρανίο, διότι δεν βρέθηκε στο πλαίσιο έρευνας, ώστε να τεκμηριωθεί επιστημονικά», σημειώνει ο κ. Ντάρλας, τονίζοντας ότι οι εργασίες που βρίσκονται σε εξέλιξη, τεκμηριώνουν για πρώτη φορά επιστημονικά τα ευρήματα από το Σπήλαιο.
Από την ανακάλυψη του κρανίου μέχρι σήμερα, έχουν βρεθεί πολύ αρχαιότερα λείψανα ανθρώπων και ανθρώπινης δραστηριότητας που ξεπερνάνε και το 1,5 εκατ. χρόνια, σε περιοχές όπως η Γεωργία, η Ιβηρική Χερσόνησος και η Ιταλία. Συνεπώς το κρανίο των Πετραλώνων δεν μπορεί να θεωρείται πλέον το αρχαιότερο όλων.
Ωστόσο, ο κ. Ντάρλας τονίζει ότι το κρανίο των Πετραλώνων είναι το αρχαιότερο ανθρώπινο λείψανο που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα από τον ελλαδικό χώρο. Σημειώνει ακόμη ότι η θέση των Πετραλώνων, ακόμη και αν δεν είναι η αρχαιότερη, περιλαμβάνεται στις αρχαιότερες θέσεις «και είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς βρίσκεται στο δρόμο από την Ασία προς την Ευρώπη».
Αποφάγια και εργαλεία από την εποχή των παγετώνων
Με τα μέχρι στιγμής στοιχεία, οι ειδικοί είναι σε θέση να γνωρίζουν ότι το Σπήλαιο είχε κατοικηθεί -και μάλιστα έντονα- από ανθρώπους σε μια πολύ παλιά εποχή, την κατώτερη παλαιολιθική, στη γεωλογική περίοδο του μέσου πλειστόκαινου, χωρίς όμως να μπορούν να δώσουν ακριβή χρονολογία. Καθώς, μάλιστα, οι παλαιολιθικοί άνθρωποι δεν είχαν μόνιμη διαμονή, αλλά μετακινούνταν εποχικά από περιοχή σε περιοχή, τις εποχές που δεν κατοικούσαν στο Σπήλαιο, έβρισκαν εκεί καταφύγιο τα σαρκοβόρα, λιοντάρια, αρκούδες και πολλές ύαινες.
Τη δυνατότητα να γίνει για πρώτη φορά ανασκαφική τεκμηρίωση έδωσαν οι εργασίες που έγιναν για τη διαπλάτυνση του διαδρόμου του Σπηλαίου, που ήταν πολύ στενός. «Ευρήματα υπήρχαν και από παλαιότερες ανασκαφές, αλλά αυτό που έλειπε ήταν η ανασκαφική τεκμηρίωση, δηλαδή πού βρέθηκαν και πόσα», εξηγεί ο κ. Ντάρλας, προσθέτοντας ότι όταν χρονολογηθούν τα στρώματα, θα φανεί σε ποια περίοδο ακριβώς ανήκουν τα συγκεκριμένα ευρήματα.
Το σίγουρο είναι ότι είχαν μείνει εκεί άνθρωποι, κάτι που μέχρι τώρα είχε αμφισβητηθεί. «Στην επιφάνεια (στο “δάπεδο”) που είχαν διαμείνει είχαν αφήσει αποφάγια, εργαλεία και τα υποπροϊόντα της κατασκευής των λίθινων εργαλείων» αναφέρει ο κ. Ντάρλας. Η λεπτομερής μελέτη αυτών των ευρημάτων μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή, τις ασχολίες, την τεχνολογία και το περιβάλλον εκείνων των μακρινών προγόνων μας.
Μια άλλη εμπειρία η επίσκεψη στο Σπήλαιο
Η επίσκεψη στο Σπήλαιο, το οποίο χαρακτηρίζεται διεθνώς ως «θαύμα της φύσης», θα είναι «μια άλλη εμπειρία», σύμφωνα τον κ. Ντάρλα, με σύγχρονο φωτισμό, καθαρισμένους τους σταλαγμίτες του, πιο άνετο και ασφαλή διάδρομο, ενώ ένα τμήμα του θα είναι προσβάσιμο στα ΑμεΑ.
«Όλες οι εγκαταστάσεις θα είναι πιο σύγχρονες και ασφαλείς. Μέσα στο Σπήλαιο θα μπορεί κάποιος να θαυμάσει τη φυσική του ομορφιά, ενώ πληροφορίες θα παίρνει ο επισκέπτης από σχετικό φυλλάδιο και από το Μουσείο» σημειώνει ο προϊστάμενος της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας.
Σύμφωνα με τον κ. Ντάρλα, το Μουσείο Πετραλώνων -που έκλεισε για το κοινό μαζί με το Σπήλαιο το 2018- ήταν πολύ γερασμένο και τα ευρήματα δεν ήταν κατάλληλα εκτεθειμένα. Σε αυτό βρίσκεται σε εξέλιξη το έργο «Επανέκθεση συλλογών Μουσείου Πετραλώνων», με προϋπολογισμό 529.200 ευρώ που χρηματοδοτείται από το ΠΕΠ Κεντρικής Μακεδονίας-ΕΣΠΑ 2014-2020.
«Η προσπάθεια είναι να εφαρμόσουμε τις νέες μουσειακές αντιλήψεις, ώστε να μπορεί να βλέπει ο κόσμος τα νέα δεδομένα και τα παλαιότερα ευρήματα, με μια ευχάριστη και παιδαγωγική προσέγγιση, με τη χρήση νέων τεχνολογιών» εξηγεί ο προϊστάμενος Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας.
Οι εργασίες στο Μουσείο ξεκίνησαν το 2021 και αυτό αναμένεται να ανοίξει για το κοινό αμέσως μετά το Σπήλαιο. Στο ΥΠΠΟΑ, για να χρηματοδοτηθεί από το Ταμείο Ανάκαμψης, εντάσσεται και το έργο προσβασιμότητας για ΑμεΑ ανάμεσα στο σπήλαιο και το μουσείο.
*Τις φωτογραφίες παραχώρησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Ντάρλας
ΑΠΕ-ΜΠΕ / Δήμητρα Κεχαγιά
